Analysis of the «Lattice (Lozenge-Band)» Pattern as a Common Design in the Zand Era Rugs

Document Type : Original Article

Author

Assistant Professor of Carpet Department, Faculty of Applied Arts, University of Arts, Tehran, Iran.

Abstract

Problem Definition: The research in Zand rugs has faced questions and missing links. During the historiography of the art of this period, the lack of resources had convinced the researchers that it is not possible to extract a text related to the rugs in this era. Although the author started to find rugs, over time, the repetition of the images of weavings and rugs with a «Lattice (Lozenge-Band)» pattern created a more important question: Can the «Lattice (Lozenge-Band)» pattern be introduced as a common design of the second half of the 12th century? If this is the case, then a more basic question is raised: What components played a role in the formation and prosperity of the Lattice pattern in the Zand period? What are the theoretical and formative foundations in Lattice pattern as a common structure?
Objective: The aim of this research is to shed light on the dark part of Iran's rug history, deal with the Lattice (Lozenge-Band) as a frequent pattern in the Zand period, and discover the factors influencing the prosperity of the mentioned pattern.
Research Method: This research is qualitative and, based on this purpose, it falls into the category of basic theoretical research. The primary information and analysis materials were collected using a library-based method and virtual observation of samples in national and international museums, and then conclusions were drawn using descriptive and analytical methods.
Results: The achievement of this research, in the first step, was to identify the Lattice (Lozenge-Band) at the first place of the patterns used in the weavings of the Zand era. Then, following the four elements of history, mythology, mysticism, and post-Sadraei philosophy and popular culture, the discovery of five components of Indian and Kashmiri motifs in Afsharid art, the ancient pattern of the garden pattern, the flower school of the second half of the 12th century, and ethnic and decorative art as the foundations that form the Lozenge-Band pattern, were identified.

Keywords

Article Title [Persian]

تحلیل طرح «بندی لوزی» به‌عنوان الگوی رایج در قالی عصر زندیه

Author [Persian]

  • سمانه کاکاوند
استادیار گروه فرش، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.
Abstract [Persian]

بیان مسئله: پژوهش در زمینۀ قالی زندیه سراسر با پرسش و حلقه‌های مفقوده مواجه بوده و در طی تاریخ‌نگاری هنر این دوره، کمبود منابع محققان را قانع نموده بود که از این دوره نمی‌توان متنی مرتبط با قالی استخراج نمود. اگرچه نگارنده از ابتدا با هدف یافتن قالی‌ها آغاز نمود؛ اما به‌ مرور زمان تکرار تصاویر بافته‌ها و قالی‌هایی با طرح «بندی لوزی» پرسشی مهمتر ایجاد کرد: آیا طرح «بندی لوزی» را می‌توان به‌عنوان طرح رایج نیمۀ دوم قرن دوازدهم هجری معرفی نمود؟ اگر چنین است، پس به‌دنبال آن سؤال اساسی‌تری مطرح می‌شود: چه مؤلفه‌هایی در شکل‌گیری و رونق الگوی بندی لوزی در دورۀ زندیه نقش داشته‌اند؟ به‌عبارتی‌دیگر مبانی نظری و بنیان‌های شکل‌دهنده طرح بندی لوزی به‌مثابۀ ساختار رایج کدم‌اند؟
هدف: روشن کردن بخشی تاریک از تاریخ قالی ایران، پرداختن به طرح بندی لوزی به‌عنوان طرحی پرتکرار در دورۀ زندیه و کشف عوامل تأثیرگذار بر رونق الگوی نامبرده هدف این پژوهش است.
روش پژوهش: این پژوهش ماهیتی کیفی دارد و براساس هدف، در دستۀ تحقیقات بنیادی نظری می‌گنجد. اطلاعات و مواد اولیۀ تحلیل به روش کتابخانه‌ای و مشاهدۀ واقعی و مجازی نمونه‌ها در موزه‌های داخلی و خارجی گردآوری‌ شده و سپس با شیوه‌های توصیفی و تحلیلی نتیجه‌گیری شده است.
یافته‌ها: دستاورد این پژوهش در گام نخست تشخیص طرح بندی لوزی در جایگاه نخست الگوهای به‌کار رفته در بافته‌های عصر زندیه بود؛ سپس ذیل چهار رکن تاریخ، اسطوره، عرفان و فلسفۀ پساصدرایی و فرهنگ عامه، کشف پنج مؤلفۀ بن‌مایه‌های هندی و کشمیری در هنر افشاریه، الگوی باستانی کهن‌الگوی باغ، مکتب گل نیمۀ دوم قرن دوازدهم و هنر قومی و تزیینی به‌عنوان بنیان‌های شکل‌دهندۀ طرح بندی لوزی شناخته شدند.

Keywords [Persian]

  • عصر زندیه
  • قالی
  • طرح‌بندی لوزی
  • نیمۀ دوم قرن دوازدهم هجری

References

- اربابی، بیژن، عیقرلو، سیامک و علامه، مائده. (1400). جایگاه رنگ و نقش در ارزیابی دست‌بافته‌ها. پیکره، 10(26)، صص. 67-81.
- اسکارچیا، جیان روبرتو. (1390). تاریخ هنر ایران (10)؛ هنر صفوی، زند و قاجار (ترجمۀ یعقوب آژند) (چاپ سوم). تهران: مولا.
- افروغ، محمد. (1395). بررسی و تحلیل نقـش و نگاره های آبریزهای موصـل (مطالعه موردی : آبریز احمد زکی النقاش موصلی، آبریز یونس بن یوسف موصلی، آبریز قاسم بن علی موصلی، آبریز ابراهیم بن موالیای موصلی). پیکره، 5(9)، صص. 51-67.
- اوری، پیتر، ملوین، چارلزپتر و هامبلی، گوین. (138۹). تاریخ کمبریج؛ تاریخ ایران دوره افشار، زند، قاجار (ترجمه مرتضی ثاقب‌فر). تهران: جامی.
- اولیویه، گیوم آنتوان. (1371). تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجاریه [سفرنامه اولیویه] (تصحیح و حواشی غلامرضا ورهرام و ترجمه محمد طاهر قاجار) (چاپ اول). تهران: اطلاعات.
- آصف، محمد هاشم. (1352). رستم التواریخ (به اهتمام محمد مشیری) (چاپ دوم). تهران: امیرکبیر.
- باقری، آذر. (1390). بررسی باغ در شعر کلاسیک فارسی و بازتاب آن در نقاشی سنتی ایران (چاپ اول). تهران: طهوری.
- پاکباز، سامان. (1389). فرهنگ‌سرای زندیه، مجموعه مقالات کنگره بزرگ زندیه (جلد دوم) (به کوشش محمدعلی رنجبر و علی‌اکبر صفی پور). شیراز: بنیاد فارس شناسی.
- حصوری، علی. (1385). مبانی طراحی سنتی در ایران (چاپ چهارم). تهران: چشمه.
- حصوری، علی. (1394). سفرنامۀ حاجی مهندس (سفرنامۀ فرش) (چاپ اول). تهران: چشمه.
- دهقان‌نژاد، علی‌اکبر و نسرین، فاطمه. (1399). هندسۀ فرش ایران (چاپ اول). تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
- دیانتی، سحر و کاکاوند، سمانه. (1400). مطالعه تطبیقی نقش زن در دو قالی تصویری بهرام گور در هفت‌گنبد از منظر نظریه نمایشی اروینگ گافمن. پیکره، 10(26)، 1-15.
- دیبا، لیلا. (1374). هنرهای ایران؛ نقاشی زیرلاکی (زیر نظر دبلیو فریه) (ترجمۀ پرویز مرزبان) (چاپ اول). تهران: فرزان روز.
- رحمانی، اشکان، مقنی پور، مجیدرضا، تفکری، حسین. (1400). مطالعه ویژگی‌های طرح و نقش، رنگ و بافت قالی‌های عشایر عرب خمسه اسکان‌ یافته در روستاهای شهرستان سرچهان (مطالعه موردی: طایفه غنی). پیکره، 10(25)، صص. 15-33.
- رجبی، پرویز. (1352). کریم‌خان زند و زمان او. تهران: امیرکبیر.
- زکریایی‌کرمانی، ایمان. (1388). شال‌های ترمه کرمان؛ گذشته، حال، آینده (چاپ اول). تهران: مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن).
- ساعدی، سیما و سید احمدی زاویه، سعید. (1392). عوامل مؤثر بر کاربرد رنگ در فرش یزد. پیکره، 2(4)، صص. 42-25.
- شاهچراغی، آزاده و اسلامی، سیدغلامرضا. (1387). بازخوانی نظام معماری باغ ایرانی در باغ - فرش ایرانی با تاکید بر نظریه بوم‌شناختی ادراک محیط. گلجام، 3، صص86-63.
- شایگان، داریوش. (1388). بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی (چاپ هفتم). تهران: امیرکبیر.
- شعبانی، رضا. (1386). تاریخ تحولات سیاسی-اجتماعی ایران در دوره‌های افشاریه و زندیه (چاپ هفتم). تهران: سمت.
- شفیعی، فاطمه و اسفندیاری‌پور، هوشنگ. (1384). جلوه‌گاه هنر و معماری در کاخ کریم‌خانی (چاپ اول). شیراز: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس.
- شهدادی، جهانگیر. (1384). گل و مرغ (دریچه‌ای بر زیبایی‌شناسی گل و مرغ) (چاپ اول). تهران: خورشید.
- صلاح، مهدی. (1394). نقش اسرای هندی در تحولات فرهنگی و هنری دوره نادرشاه افشار. فصلنامه مطالعات شبه قاره، 7(77)، صص. 23-59.
- عظیمی، حبیب‌اله. (1392). بررسی تحلیلی مکتب هنری شیراز با استناد به آرایه‌های نسخ خطی. آینه میراث، 11(1)، صص. 238-191.
- عدلو، سمیرا. (1400). سیر تحول هنر (دوران زندیه و قاجاریه) (چاپ اول). تهران: فرهیختگان دانشگاه.
- فرانکلین، ویلیام. (1358). مشاهدات سفر از بنگال به ایران (ترجمه محسن جاویدان) (چاپ اول). تهران: دانشگاه تهران.
- قمی، قاضی میر احمد. (1366). گلستان هنر (به کوشش احمد سهیلی خوانساری). تهران: منوچهری.
- قنبری، تابان، سلطان‌زاده، حسین و نصیرسلامی، محمدرضا. (1397). تطبیق نشانه‌شناسانه الگوی معماری ارگ کریم‌خان با درون‌مایه‌های فرهنگ ایلیاتی زندیه. معماری و شهرسازی ایران، 9(15)، صص. 209-193.
- کاکاوند، سمانه. (1399). مطالعه تطبیقی کتیبه قالی وقفی و منابع مکتوب درباری، با محوریت شناخت شخصیت تقی‌خان درانی، حاکم کرمان در عصر زندیه(1209-1163هجری). جلوه هنر، 12(1)، 43-52.
- کاکاوند، سمانه و موسوی لر، اشرف السادات. (1395). خوانش لایه‌های صریح و ضمنی نوشتار موجود در کتیبه قالی وقفی عصر زند. باغ نظر، 13(40), 45-54.
- مکداول، الگروو. (1374). هنرهای ایران؛ نساجی (زیر نظر دبلیو فریه) (ترجمۀ پرویز مرزبان) (چاپ اول). تهران: فرزان روز.
- ملول، غلامعلی. (1384). بهارستان؛ دریچه‌ای به قالی ایران (چاپ اول). تهران: زرین و سیمین.
- موسوی نامی اصفهانی، میرزا محمدصادق. (1390). تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه (مقدمه و تصحیح سعید نفیسی) (چاپ پنجم). تهران: اقبال.
- نصر، طاهره. (1387). جُستاری در شهرسازی و معماری زندیه (چاپ اول). شیراز: نوید شیراز.
- نصیری، محمدجواد. (1389). افسانه جاویدان فرش ایران (چاپ اول). تهران: فرهنگسرای میر دشتی.
- نیبور، کارستن. (1354). سفرنامه نیبور (تصحیح پرویز رجبی). تهران: توکا.
- وزیری، احمدعلی. (1376). تاریخ کرمان، مقدمه: محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم.
- وکیلی، ابوالفضل. (1382). شناخت طرح‌ها و نقشه‌های فرش ایران و جهان. تهران: نقش هستی.
- هاوسگو، جنی. (1374). هنرهای ایران؛ قالی‌بافی (زیر نظر دبلیو فریه) (ترجمۀ پرویز مرزبان) (چاپ اول). تهران: فرزان روز.
- یساولی، جواد. (1379). قالی‌ها و قالیچه‌های ایران، تهران: یساولی.
- Maktabi, H. (2009). UNDER THE PEACOCK THRONE: CARPETS, FELTS, AND SILKS IN PERSIAN PAINTING, 1736–1834. Muqarnas, (26), pp. 317-347.
Paykareh
Volume 11, Issue 30
March 2023
Pages 29-47

Files

History

  • Receive Date: 04 August 2022
  • Revise Date: 07 December 2022
  • Accept Date: 10 January 2023

Share

How to cite

Statistics