Architectural Decorative Arrays of «Mohtasham» and «Salehi» Houses in Shiraz; Relics from the Zand and Qajar Eras

Document Type : Original Article

Authors

1 Associate Professor, Department of Handicrafts, Faculty of Applied Arts, University of Arts, Tehran, Iran.

2 M, A of Handicrafts, Faculty of Applied Arts, University of Arts, Tehran, Iran.

Abstract

Problem Definition: The media power of the residential architecture of Shiraz is obvious to everyone due to the historical seniority, the character of the rulers, and the people of this land. The two houses namely «Mohtasham» and «Salehi» are authentic representatives for understanding the architecture of the Zand and Qajar periods of Shiraz because of the richness of their decorations. Therefore, the fundamental question of the current research is based on the decorative arrays of these two buildings.
Objective: This study aims at recognizing the decorative arrays of Mohtasham and Salehi houses.
Research Method: The approach of the current research is qualitative and, regarding the aim, it is fundamental, having a descriptive-analytical nature. The data collection method includes library and field research and documents, such as photography.
Results: The results show the motifs are based on ancient, traditional, and western concepts. The European-oriented style is more prominent in Qajar period arrays than that of Zand era, so that traditional concepts are depicted in a new transformation relying on naturalistic and luxurious aspects. In the Zand period, more attention was paid to common mythological and traditional themes, while the themes of Qajar artists' illustrations, especially in the painted tile decorations, are a suitable platform for the simultaneous distribution and promotion of new and ancient cultures. The Qajar artist has taken a step with the immortality of the kings' position in line with the consolidation of the old Iranian traditions. Also, by illustrating emerging objects such as cars, telephones, and photography cameras, it represents and promotes the modern Iranian lifestyle. In religious illustrations, it reflects religious culture and in lyrical plays; it is a storyteller of literary themes. The colored plasters, embellished paintings, the image of birds, flower rings and the presence of joyful and lively colors such as red, yellow, and pink in these periods are influenced by Western art.

Keywords

Article Title [Persian]

آرایه‌های تزیینی معماری خانه‌های «محتشم» و «صالحی» شیراز؛ یادگارهایی از دوران زند و قاجار

Authors [Persian]

  • علیرضا شیخی 1
  • مینا دهقان منشادی 2
1 دانشیار گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.
2 کارشناس ارشد صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، شهر تهران، ایران.
Abstract [Persian]

بیان مسئله: قدرت رسانه‌ای معماری مسکونی شهر شیراز به‌دلیل دیرینگی تاریخی، طبع حکام و مردمان این دیار به زیبایی، بر همگان عیان است. دو خانۀ «محتشم» و «صالحی»، به‌سبب غنای تزیینات، نمایندگان معتبری برای شناخت معماری دوران زند و قاجار شیراز هستند. بنابراین، پرسش اصلی پژوهش حاضر بر مبنای چیستی آرایه‌های تزیینی این دو بنا قرار گرفته است.
هدف: بازشناسی آرایه‌های تزیینی خانۀ محتشم و صالحی هدف پژوهش حاضر است.
روش پژوهش: رویکرد پژوهش حاضر کیفی است و از منظر هدف، بنیادی محسوب می‌گردد و ماهیتی توصیفی-تحلیلی دارد. جمع‌آوری اطلاعات براساس مطالعات و اسناد کتابخانه‌ای و میدانی، نظیر عکاسی، صورت گرفته است.
یافته‌ها: یافته‌ها مبین آن هستند که نقوش بر سه پایۀ مفاهیم باستانی، سنتی و غرب‌گرایانه استوارند. اسلوب موج اروپایی‌مآبی در آرایه‌های دورۀ قاجار نمود بیشتری نسبت‌ به آرایه‌های دورۀ زند دارد، به‌گونه‌ای که مفاهیم سنتی در استحاله‌ای جدید با تکیه بر جنبه‌های طبیعت‌گرایانه و تجمل‌گرایانه به ‌تصویر کشیده شده‌اند. در دورۀ زند، به مضامین اسطوره‌ای و سنتی رایج توجه بیشتری نشان داده شده، در حالی که مضامین تصویرگری‌های هنرمندان قاجاری، به‌ویژه در تزیینات کاشی هفت‌رنگ، بستر مناسبی جهت اشاعه و ترویج هم‌زمان فرهنگ‌های نوپا و کهن است. هنرمند قاجاری با جاودانگی جایگاه شاهان همسو با تثبیت سنت‌های کهن ایرانی گام برداشته است. همچنین با به‌ تصویر کشیدن اشیای نوظهوری نظیر اتومبیل، تلفن و دوربین عکاسی معرف و مبلغ سبک زندگی نوین ایرانی است.  تصویرگری‌های مذهبی،  این بناها بازتاب‌دهندۀ فرهنگ دینی و در پرده‌های تغزلی، داستان‌سرای مضامین ادبی است. گچ‌بری‌های رنگی نگاره‌های پرشاخ و برگ، تصویر مرغان، حلقه‌های گل و حضور رنگ‌های سرخوشانه و پرتحرکی چون قرمز، زرد و صورتی در این ادوار متأثر از هنر غرب است.

Keywords [Persian]

  • آرایه‌های تزیینی
  • معماری زند و قاجار
  • خانۀ محتشم
  • خانۀ صالحی
  • شیراز

References

- آژند، یعقوب. (1385). دیوارنگاری در دورۀ قاجار. مطالعات هنرهای تجسمی، (25)، صص. 34-41.
- احمدی، محمدرضا و هوایی، فاطمه. (1399). بررسی شمایل حضرت یوسف و سلیمان (ع) در بناهای شیراز. پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال پنجم(24)، صص. 45-56.
- اسدپور، علی. (1393). تحلیل ماهیت و ساختار بازنمایی فضای شهری در کاشی‌های قاجاری (مورد مطالعه: کاخ گلستان تهران). دو فصلنامه پژوهش‌های منظر شهر، سال اول(1)، صص. 6-17.
- اسکارچیا، جیان‌روبرتو. (1376). هنر صفوی، زند و قاجار (ترجمۀ یعقوب آژند). تهران: انتشارات مولی.
- افضل‌طوسی، عفت‌السادات. (1384). بررسی یک سند تاریخی از دورۀ قاجار. نشریۀ گنجینۀ اسناد، ۱۹(59)، صص. 26-31.
- افضل‌طوسی، عفت‌السادات، سلاحی، گلناز و سلاحی، لادن. (1392). مطالعۀ کاشی‌نگاره‌هایی با نقوش زنان قاجاری در خانه‌های شیراز. نشریۀ زن در فرهنگ و هنر، 5(4)، صص. 594-577.
- امیرابراهیمی، ثمیال. (1395). نقاشی قاجار و تجربۀ مدرنیته. درجست­وجوی زمان نو (درآمدی بر تاریخ انتقادی هنر معاصر ایران). گردآوری ایمان افسریان. تهران: حرفۀهنرمند.
- اوجی، صدیقه. (1396). سبک‌های اروپایی و معماری و تزیینات خانه‌های قاجاری شیراز. شیراز: انتشارات نویدشیراز.
- بشیری، علی‌اصغر و محمدی، علی. (1393). ریشه‌یابی نبرد سام با عوج بن عنق در سام‌نامه براساس دیدگاه انطباق در حماسه‌ها. پژوهش‌نامۀ ادب حماسی، 10(17)، صص. 154-135.
- جهان‌بخش، هانا و شیخی‌نارانی، هانیه. (1395). پژوهشی پیرامون نقش گل و مرغ و کاربرد آن در هنرهای سنتی ایران (دوران زند و قاجار). فصلنامۀ تاریخ نو، ۶(16)، صص. 129-162.
- حدیدی، الناز، دادور، ابوالقاسم و اکبری، عباس. (1388). رمزاندیشی ایرانیان باستان در خصوص نقشمایۀ عقاب و انعکاس آن بر روی برخی مصنوعات. مجلۀ نقشمایه، 2(3)، صص. 7-20.
- حسینی، سیدهاشم، قرائتی، الناز و نادری‌پور، حسین. (1397). جلوه‌های هنری در تزیینات کاشی‌کاری مدرسۀ خان شیراز. نشریۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی. 23(3)، صص. 53-64.
- دادور، ابوالقاسم و مکوندی، لیلا. (1391). بررسی تاج شاهان در سکه‌های ایران از دورۀ هخامنشی تا ساسانی. نشریۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 4(50)، صص. 23-32.
- ریاضی، محمدرضا. (1395). کاشی‌کاری قاجار. تهران: یساولی.
- زمرشیدی، حسین. (1391). سیر تحول کاشی‌کاری در آثار معماری دورۀ صفویه تا امروز. نشریۀ مطالعات معماری ایران، سال اول(2)، صص. 65-78.
- سهرابی­جهرمی، امین. (1396). مطالعۀ مقایسه­ای تزیینات در معماری دوره‌های قاجاریه و پهلوی اول (فضای میان‌سرای خانه‌های شیراز). (کارشناسی ارشد معماری). دانشکدۀمعماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.
- شریف، حمیدرضا، حبیبی، امین و جمال‌آبادی، عبدالله. (1395). کارکرد اقلیمی هنر گره‌چینی در معماری اسلامی- نمونۀ موردی: بناهای مسکونی قاجاری شیراز. فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، 4(13)، صص. 60-73.
- شریف‌زاده، عبدالمجید. (1381). دیوارنگاری در ایران (دوره زند و قاجار). تهران: مؤسسۀ صندوق تعاون سازمان میراث‌ فرهنگی کشور.
- عابددوست، حسین و کاظم‌‌پور، زیبا. (1388). صورت‌های متنوع درخت زندگی بر روی فرش‌های ایرانی. مجلۀ گلجام، ۵(12)، صص. 123-141.
- عزیزی، حسن و بهارلو، علیرضا. (1399). خاستگاه و تحول نقشمایۀ شاخ فراوانی (کورنوکوپیا) در هنر و معماری عصر قاجار. دو فصلنامۀ مطالعات معماری ایران، ۹(18)، صص. 181-198.
- فلاح‌فر، سعید. (1389). فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران. تهران: کاوش‌پرداز.
- قاسمی، زهرا و عرب‌بیگی، ابوالفضل. (1397). بررسی انتساب زمانی، مکانی و هویت هنرمند یک هلالی ستون‌دار مزین به کاشی هفت‌رنگ. دو فصلنامۀ هنرهای صناعی اسلامی، 3(1)، صص. 59-69.
- قنبری، تابان، سلطان‌زاده، حسین و نصیرسلامی، محمدرضا. (139۵). نشانه‌شناسی محتوا و زمینه‌های مؤثر بر دیوارنگاری و تزیینات دورۀ زند با تأکید بر درون‌مایه‌های قومی. مجلۀ باغ نظر، 13(45)، صص. 91-104.
- کمالی‌سروستانی، کوروش. (1384). دانشنامۀ بناهای تاریخی فارس. شیراز: مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی دانشنامۀ فارس با همکاری سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
- کوپر، جی.سی. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی (ترجمۀ ملیحه کرباسیان). تهران: فرشاد.
- معماریان، غلامحسین. (1387). آشنایی با معماری مسکونی ایرانی (گونه شناسی درونگرا). تهران: سروش دانش.
- مکی‌نژاد، مهدی. (1387). تاریخ هنر ایران در دورۀ اسلامی تزیینات معماری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- نایب‌زاده، راضیه و سامانیان، صمد. (1395). بررسی تأثیر تفکرات شیعی در کاربست نقش اژدها در آثار هنری ایران. فصلنامۀ نگره، 11(40)، صص. 74-86.
- نصر، سیدحسین. (1388). معرفت و معنویت (ترجمۀ انشاالله رحمتی). تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
- نصر، طاهره. (1387). جستاری در شهرسازی و معماری زند. شیراز: انتشارات نوید شیراز.
- نوایی، کامبیز و حاجی‌قاسمی، کامبیز. (1390). خشت و خیال (شرح معماری اسلامی ایران). تهران: سروش.
Paykareh
Volume 11, Issue 30
March 2023
Pages 1-28

Files

History

  • Receive Date: 17 June 2022
  • Revise Date: 30 November 2022
  • Accept Date: 07 December 2022

Share

How to cite

Statistics