کتیبه‌نگاری بناهای قرون اولیۀ اسلامی ایران از منظر تاریخی‌نگری، براساس آرای شیلا بلر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر دانشگاه هنر ، تهران، ایران.

2 استاد گروه تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: رویکردهای مختلفی در مطالعات هنر اسلامی وجود دارد که هر یک از این رویکردها، تفاسیر متفاوتی از هنر اسلامی ارائه می‌دهند. از این میان، رویکرد تاریخی‌نگر بر دو مؤلفۀ بسترمندی و تفسیر تأکید دارد و با استناد بر ویژگی‌های تسلسل تاریخی به‌دنبال تبارشناسی هنر اسلامی است. «شیلا بلر» متأثر از این دیدگاه به پژوهش در حوزۀ مطالعات اسلامی می‌پردازد و مهمترین محورهای اندیشۀ او، در مواجهه با هنر اسلامی، توجه به زمینۀ تاریخی است که اثر در آن شکل می‌گیرد. بنابراین، پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ به این سؤال است که روش و دیدگاه شیلا بلر چگونه می‌تواند درک و دریافت آثار هنر اسلامی را آشکار سازد؟
هدف: دستیابی به‌شناخت دیدگاه تاریخی‌نگر شیلا بلر در زمینۀ شناسایی و خوانش کتیبه‌ها در معماری اسلامی هدف این پژوهش است.
روش پژوهش: پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و در آن اطلاعات کتابخانه‎‌ای به‌صورت کیفی تجزیه‌ و تحلیل شده است.
یافته‌ها: یافته‌ها نشان می‌دهد با استفاده از این نوع مطالعه می‌توان به الگوی مشخصی از تنظیم ساختار کتیبه‌ها دست‌ یافت که در شناسایی تاریخ آثار بی‌نام و نشان مؤثر است. براساس روش تاریخی‌نگر، بلر هنر و معماری اسلامی را پدیده‌ای محصول حقیقت تاریخی می‌داند. بر این اساس، چیزی که در مرحلۀ نخست در روش پژوهش‌های او ازجمله در کتاب «نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران زمین»، مورد اهمیت قرار دارد، شواهدی مادی و عمدتاً ملموس هستند و تفاسیر عرفانی و معنوی و ماورایی در نگرش او جایی ندارد. بلر بزرگترین علل حضور کتیبه‌های دینی را پیام تبلیغی آن‌ها می‌داند و در بررسی محتوای کتیبه‌های مذهبی با تأکید بر جنبه‌های تاریخی و نگاهی فرمالیستی، به اطلاعات جامعی از این لحاظ دست می‌یابد. پژوهش‌های او ازجمله کتاب مورد بررسی، افزون بر اینکه فهرستی از مهمترین کتیبه‌های دوران اسلامی ایران به‌دست می‌دهد، مرجعی بسیار سودمند در آموختن شیوۀ پرداختن به کتیبه‌ها می‌باشد. به‌طور کلی، بلر با دیدگاهی تاریخی‌نگر به‌ضبط کتیبه‌ها می‌پردازد و اطلاعات دقیقی در شرح هر کتیبه در زمینۀ محتوایی، تاریخی و جغرافیایی و تحلیل صوری و خط‌شناسانه در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد که ابعاد گسترده‌ای از آثار هنر اسلامی را برای محققان در این زمینه آشکار می‌سازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1379). حس وحدت سنت عرفان در معماری ایرانی (ترجمۀ حمید شاهرخ). تهران: نشر خاک ادبیات معماری- شهرسازی.
- بلر، شیلا و بلوم، جاناتان. (1387). سراب هنر اسلامی؛ تأملاتی در مطالعۀ حوزه‌ای سیال (ترجمۀ فرزانه طاهری). نشریۀ باستان‌شناسی و تاریخ، 23(45)، 48-92.
- بلر، شیلا. (1394). نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران‌زمین (ترجمۀ مهدی گلچین عارفی). تهران: مؤسسۀ متن، فرهنگستان هنر.
- پازوکی، شهرام. (1383). تاریخی‌گری و نسبت آن با بنیادهای نظری تاریخ هنر.  فصلنامۀ خیال، (10)، 4-13.
- جلالی، سید هادی، طهوری، نیر و اعتصام، ایرج. (1400). مطالعۀ تطبیقی سنت‌گرایی و تاریخی‌گری در تبیین معماری مسجد با تمرکز بر آرای تیتوس بورکهارت و الگ گرابار. نشریۀ فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 6(2)، 113-132.
- خزایی، محمد. (1387). شمسه؛ نقش حضرت محمد (ص) در هنر اسلامی ایران. کتاب ماه هنر، 120، 56-62.
- سمعانی، شهاب‌الدین ابوالقاسم احمدبن ابی المظفر منصور. (1368). روح‌الارواح فی شرح اسماالملک‌الفتاح. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- شیمل، آنه ماری. (1389). خوشنویسی و فرهنگ اسلامی (ترجمۀ اسدالله آزاد). تهران: به نشر.
- طاهری، علیرضا و ظریفیان، رویا. (1398). تاریخ‌گرایی در حوزۀ مطالعات هنر اسلامی نقدی بر کتاب معماری ایلخانی در نطنز. پژوهشنامۀ انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 19(5)، 137-157.
- عبداللهیان، محمد. (1388). سید آیات. مجلۀ آفاق نور، 19، 16.
- عبدالهی‌فرد، ابوالفضل، اولادقباد، منظربانو و شکرپور، شهریار. (1398). تحلیل محتوایی کتیبه‌های قرآنی مساجد جامع گوهرشاد مشهد و حکیم اصفهان. مطالعات باستان شناسی پارسه، 7(3)، 161-176.
- فغفوری، رباب و بلخاری قهی، حسن. (1394). بررسی تطبیقی مضمون کتیبه‌های مسجد گوهرشاد و مبانی اعتقادی شیعه در دورۀ تیموری و صفوی. نشریۀ نگره، 10(35)، 5-17.
- قرآن کریم. (1393). ترجمه حسین انصاریان. تهران: سازمان دارالقرآن کریم.
- مانزو، ژان پال. (1380). هنر در آسیای مرکزی (ترجمۀ سید محمد موسوی هاشمی گلپایگانی). مشهد: شرکت به نشر.
- مجلسی، محمد‌باقر بن محمدتقی. (1388). بحارالانوار (جلد 94). تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
- مکی‌نژاد، مهدی. (1388). سیر تحول کتیبه‌های ثلث در معماری ایران (صفوی تا قاجار). نگره، 4(13)، 29-39.
- مکی‌نژاد، مهدی. (1397). ساختار و ویژگی کتیبه‌های کوفی تزئینی (گل‌دار، گره‌دار) در دورۀ سلجوقی و ایلخانی. نگره، 13(46)، 16-27.
- موسوی گیلانی، سیدرضی. (1390). درآمدی بر روش‌شناسی هنر اسلامی. قم: دانشگاه ادیان و مدرسۀ اسلامی هنر.
- نظام‌الملک طوسی. (1348). سیاست‌نامه. تهران: چاپ جعفر شعار.
- هاوزر، آرنولد. (1382). فلسفۀ تاریخ هنر (ترجمۀ محمدتقی فرامرزی). تهران: نگاه.
- هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. (1392). کشف‌المحجوب (تصحیح محمود عابدی). تهران: سروش.
- Grohman, A. )1957(. The origin and early development of floriated Kufic, Ars orientalist 2. Nederland: The Smithsonian Institution.
- O’Kane, B. )2006(. The Treasures of Islamic Art in the Museum of Cairo. New York: The American University in Cairo Press.