تأثیرات کوفیِ ایرانی (پیرآموز) بر شکل‌گیری «اقلام‌ سته»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

2 عضو هیئت علمی گروه آموزش هنر، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: یکی از مهمترین تحولات نوشتاری در سرزمین‌های اسلامی پیدایش خط‌های شش‌گانه (اقلام سته) بوده است. افول خط کوفی و جایگزینی آن با خطوط شش‌گانه و نیز وسعت استفاده از این خطوط، مبین این ادعاست که پیدایش این قلم‌ها یکی از بزرگترین تحولات نوشتاری و هنری در طول حیات جوامع اسلامی بوده است. با وجود اهمیت و کاربرد وسیع این خطوط، باید اذعان کرد که پژوهش‌های‌ کافی  پیرامون خاستگاه و خطوط تاثیرگذار بر شکل‌گیری اقلام سته انجام نشده است. در همین راستا این پژوهش به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که تأثیر خط کوفی، خصوصاً کوفی ایرانی، بر شکل‌گیری اقلام سته چه بوده است؟
هدف: پژوهش حاضر در پی شناسایی تأثیرات احتمالی خطوط رایج زمان، در پیدایش اقلام سته پدید آمده است.
روش پژوهش: این پژوهش از نوع کیفی، و از‌ نظر هدف «کاربردی» که به شیوه توصیفی-تحلیلی، ارائه شده است. داده‌های نوشتاری و تصویری در این پژوهش به‌شیوۀ کتابخانه‌ای و به‌صورت هدفمند از میان منابع موثق تخصصی حوزۀ خط و خوشنویسی انتخاب و مورد استناد قرار گرفته است.
یافته‌ها: از تفحص شکلی حروف و مقایسۀ تطبیقی تک‌حرف‌های چهار خط ذکر شده می‌توان به این نتیجه رسید که خط کوفی ایرانی، یا پیرآموز، به‌دلیل قرابت شکلی بیشتر با ریخت حروف اقلام سته، می‌توانسته الگو یا دست‌کم، حلقۀ واسط میان کوفی ساده و اقلام ‌سته بوده باشد.

کلیدواژه‌ها


- آرنهایم، رودلف. (1388). هنر و ادراک بصری (ترجمۀ مجید اخگر). تهران: سمت.
- ابن‌ندیم. (1381). الفهرست (ترجمۀ محمدرضا تجدد). تهران: اساطیر.
- اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ. (1390). هنر و معماری اسلامی (ترجمۀ یعقوب آژند). تهران: سمت.
- ایمانی، علی. (1385). سیر خط کوفی در ایران. تهران: زوار.
- باورز، جان. (138۷). مقدمه‌ای بر طراحی دوبعدی (ترجمۀ کیوان جورابچی). تهران: روزنه.
- بلر، شیلا. (1396). خوشنویسی اسلامی (ترجمۀ ولی‌الله کاووسی). تهران: فرهنگستان هنر.
- بهار، محمدتقی. (1380). سبک‌شناسی. تهران: امیرکبیر.
- بهزادپور، بهمن. (1379). از پهلوی تا نستعلیق. هنر نامه، (8)، صص. 79-113.
- ـــــــ. (1391). شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی؛ منتخب قرآن های نفیس (جلد 1 و 2). به کوشش مؤسسۀ آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
- خلیلی، ناصر. (1379). سبک عباسی. تهران: کارنگ.
- سفادی، حمیدیاسین. (1381). خوشنویسی اسلامی (ترجمۀ مهناز شایسته‌فر). تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
- صحراگرد، مهدی. (1399). سطر مستور. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
- فرید، امیر. (1400). همنشینی نقش و نوشتار در هنر ایران. تهران: کلهر و دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
- فزونی، فرهاد. (1388). درآمدی بر ریخت‌شناسی نوشتار فارسی؛ در کتاب دبیره (گردآوری و تدوین: رضا عابدینی). تهران: نظر.
- فضائلی، حبیب‌الله. (1366). اطلس خط. اصفهان: مشعل.
- قلیچ‌خانی، حمیدرضا. (1390). فرهنگ واژگان اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته. تهران: روزنه.
- گرومن، آدولف. (1383). منشأ و توسعۀ ابتدایی کوفی گلدار (ترجمۀ مهناز شایسته‌فر). تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
- لینگر، مارتین. (1377). هنر خط و تذهیب اسلامی (ترجمۀ مهرداد بید هندی قیومی). تهران: گروس.
- منشی قمی و قاضی احمد. (1383). گلستان هنر. تهران: منوچهری.
- ‌زین‌الدین، ناجی. (197۴).  الخط‌العربی. بیروت.
- همایون‌فرخ، رکن‌الدین. (1384). سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان. تهران: اساطیر.
- هراتی، محمدمهدی. (139۳). پژوهشی در خوشنویسی کاتبان بزرگ قرآن کریم. تهران: علمی فرهنگی.
- Bayar, A & Sami, K. (2009). How a Font Can Respect Basic Rules of Arab Calligraphy. International Arab Journal of Technology, 1(1), pp. 1-18
- Frembgen, J. W. (2010). The Aura of Alif: The Art of Writing in Islam. Munich, London & New York: Pristel.
- Gacek, A. (2009). Arabic Manuscripts. A Vademecum for Readers. Leiden-Boston: E.J. Brill
- George, A. (2010). The rise of Islamic Calligraphy. landon:. Saqi
- Tabbaa,Y. (2001). The Formation of Islamic Art during the Sunni Revival. university of Washington press.