Document Type : Original Article
Authors
1
PhD student of comparative and analytical history of Islamic art, Faculty of Arts, Shahid University, Tehran, Iran.
2
Associate Professor, Faculty of Arts, Shahid University, Tehran, Iran.
Abstract
Introduction: One of the oldest geometric motifs of the ancient world is a motif created from two crossed lines - a cross with broken arms or a ninety-degree angle. In international sources, this motif is known as "Swastika" with the concept of wellbeing, and in Persian sources, it is known as "Gardooneh Khorshid" and "Mehrane". Researchers consider the origin of this motif to be ancient civilizations such as the Indus Valley, Egypt, China, Mesopotamia, and the Aryan peoples, who, despite different names, have a similar formal structure. In Iran, this motif was depicted on pottery for the first time since the fifth millennium BC, and its continued use can be seen until the beginning of the Islamic period. Identifying the theme and factors of drawing the Swastika motif in Iranian art and showing its evolution and development from the point of view of form and content in pre-Islamic Iranian art until the early Islamic era is one goal of the present study. In this regard, the questions of how the form and content of the Swastika have evolved in Iranian art from the ancient period to the Seljuk period and the common and distinctive factors of its drawing in the pre-Islamic and Islamic periods are addressed.
Research Method: The current research used descriptive-analytical and historical approaches. The data collection was conducted using library- and field-based methods. The statistical population included 29 samples from the pre-Islamic and Islamic periods with distinctive characteristics that show the evolution of the Swastika.
Findings: The presence of religion, especially the worship of Gods, burial rites, and Mithraism in ancient Iran, was one of the essential reasons for drawing the Swastika, and for this reason, it is known as the "Gardooneh Mehr". Astronomical motifs such as twelve constellations and folk beliefs such as good luck, avoiding the evil eye, and being safe from calamity have been influential in representing this motif in both the pre-Islamic and Islamic periods. In Islamic art, this motif is a symbol of light and, accordingly, God. Besides displaying its original form during this period, in some works, it has become "Solomon's knot" and "Shamseh" by combining curved forms and plant motifs.
Conclusion: The Swastika has been a sacred symbol in Iranian art from the ancient period to the early Islamic period and often served ancient myths and religions. In the early period, this motif symbolized the God of the Sun and goddesses and was gradually associated with the ritual symbols of Mithraism and Zoroastrianism in works of art. In the Islamic period, this motif underwent permutations and deformations and was used as a symbol of God and Islamic holy persons.
Keywords
Main Subjects
Article Title [Persian]
بن‌مایه و عوامل تحول و تطور «نقش سواستیکا» در هنر ایران از دورۀ باستان تا سلجوقی
Authors [Persian]
-
محمد متولی
1
-
خشایار قاضی‌زاده
2
-
مرتضی افشاری
2
1
دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.
2
دانشیار دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.
Abstract [Persian]
مقدمه: یکی از کهن‌ترین نقوش هندسی دنیای باستان نقشی است که از دو خط متقاطع- چلیپا با بازوهایی شکسته شده یا زاویۀ نود درجه ایجاد شده است. این نقش در منابع بین‌المللی به «سواستیکا» با مفهوم هستی نیک و در منابع فارسی به «گردونۀ خورشید» و «مهرانه» معروف است. محققان منشأ این نقش را تمدن‌های کهنی همچون درۀ سند، مصر، چین، بین‌النهرین و اقوام آریایی می‌دانند که با وجود نام‌های مختلف دارای ساختار فرمی مشابهی هستند. این نقش در ایران، نخستین‌‌بار از هزارۀ پنجم قبل از میلاد برروی سفال مصور شده و تداوم به‌کارگیری آن تا اوایل دورۀ اسلامی نیز دیده می‌شود. شناسایی بن‌مایه و عوامل ترسیم نقش سواستیکا در هنر ایران و نمایش سیر تحول و تطور آن، از منظر فرم و محتوا، در هنر ایران پیشااسلامی تا اوایل دوران اسلامی، از اهداف پژوهش حاضر است. که در این راستا به پرسش‌های، چگونگی سیر تحول فرمی و محتوایی این نقش در هنر ایران از دورۀ باستان تا دورۀ سلجوقی و عوامل مشترک و متمایز ترسیم آن در دورۀ پیشااسلامی و اسلامی پاسخ داده می‌شود.
روش پژوهش: پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تاریخی صورت گرفته و شیوۀ گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و میدانی بوده است. در این راستا، تعداد ۲۹ نمونه از دورۀ پیشااسلامی و اسلامی با ویژگی شاخص و متمایز که نمایش‌دهند‌ۀ سیر تحول و تطور نقش سواستیکا بوده، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.
یافته‌ها: حضور مذهب، به‌ویژه پرستش ایزدان، آیین‌های تدفین و مهرپرستی در ایران‌باستان، از دلایل مهم ترسیم نقش سواستیکا بوده و از این‌‌رو به «گردونۀ مهر» معروف است. نقوش نجومی همچون بروج دوازده‌گانه، اعتقادات و باورهای عامیانه همچون خوش‌شانسی، دوری از چشم بد و ایمن شدن از بلا، در نمایش این نقش، در دو دورۀ پیشااسلامی و اسلامی تأثیرگذار بوده است. در هنر اسلامی، این نقش نمادی از نور و به‌تبع آن خداوند معرفی شده است. در این دوران، علاوه‌بر نمایش فرم اولیۀ خود، در برخی آثار با ترکیب فرم‌های منحنی و نقوش گیاهی به «گره سلیمان» و «شمسه» تبدیل گشته است.
نتیجه‌گیری: سواستیکا در هنر ایران از دوره باستان تا اوایل دوره اسلامی، نمادی مقدس و اغلب در خدمت اساطیر و مذاهب کهن بوده است. این نقش در دوران اولیه، نمادی از خدای خورشید و ایزدبانوان و به‌مرور مرتبط با نمادهای آیینی میترائیسم و زرتشتی در آثار هنری حضور یافت. در دوره اسلامی این نقش دچار استحاله و دگردیسی گردید و نمادی از خداوند و اشخاص مقدس اسلامی مورد استفاده قرار گرفت.
Keywords [Persian]
-
هنر ایران باستان
-
هنر اسلامی
-
خورشید
-
سواستیکا
-
گردونۀ مهر
)