Symbolism of the Red Color in Iranian-Islamic Culture and Art

Document Type : Original Article

Authors

1 PhD student of Islamic Arts, Faculty of Islamic Crafts, Tabriz Islamic Art University, Iran.

2 Master's degree in Islamic Arts, Faculty of Islamic Crafts, Tabriz Islamic Art University, Iran.

Abstract

Introduction: Colors in Iranian-Islamic culture and art have long carried deep concepts and meanings. Each color represents a special meaning due to thought, life experiences, religious and mythological beliefs, and visual characteristics. The symbolism of the color red, in particular, manifests a new perspective toward a deeper understanding of this rich culture. Examining this symbol helps us better understand the beliefs, values, ​​and traditions of Iranians and facilitates the understanding of codes and symbols used in literary and artistic works. By analyzing the correspondence of literary data and samples of Iranian painting, this research investigates the symbols of red and its hidden concepts and seeks to answer the question of what concepts red color symbolizes in Iranian-Islamic culture and art.
Research Method: This research was conducted using a descriptive-analytical method. The data collection process used written sources, available documents, and electronic sources. In the data analysis, literary, historical, mythological, religious, and mystical data related to red color were collected, and samples of Iranian paintings were selected as evidence and examples of the use of red color symbols.
Findings: In Iranian thought, red is a symbol of warriors, Romans, Gods of Mehr and Vayu, symbols of groups such as Qarinvands, Khurramites, and Qizilbash, Bahram planet (Mars) and iron metal, power and kingship, intellect and wisdom, celebration and glory, love and bloodlust. In Islamic culture, it symbolizes martyrdom, red death, the blaming soul, and Malamatiyya. In its positive dimension, the red color is the symbol of Imams, and in its negative dimension, it is used as the symbol of Ashqia and Satan.
Conclusion: The study of red color symbolism in Iranian-Islamic culture and art shows that this color is a multifaceted and complex symbol rooted in nature and human experiences. Throughout history and in different beliefs, the red color has taken on different meanings, including love, power, war, martyrdom, and even the devil. In Iranian-Islamic culture and art, it has been used in various ways and has conveyed a different meaning each time. Examining the symbolism of colors helps us to understand the depth of beliefs, values, ​​and worldviews of the people of this culture.

Keywords


Article Title [Persian]

نمادشناسی رنگ سرخ در فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی

Authors [Persian]

  • کاظم دانش 1
  • نوید نقی‌پور ماکرانی 2
1 دانشجوی دکتری هنرهای اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.
2 کارشناسی ارشد هنر اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.
Abstract [Persian]

مقدمه: رنگ‌ها در فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی از دیرباز حامل مفاهیم و معانی عمیقی بوده‌اند. هر رنگ به‌واسطۀ اندیشه، تجارب زیستی، باورهای دینی و اساطیری و ویژگی‌های بصری خود بار معنایی خاصی پیدا کرده است. نمادشناسی رنگ سرخ، به‌ویژه، دریچه‌ای نو به‌سوی درک عمیق‌تر این فرهنگ غنی می‌گشاید. بررسی این نماد به شناخت بهتر باورها، ارزش‌ها و آداب‌ و رسوم ایرانیان کمک کرده و فهم رمزگان و نمادهای به‌کار رفته در آثار ادبی و هنری را تسهیل می‌کند. این پژوهش با تحلیل تطابق داده‌های ادبی و نمونه‌های نقاشی ایرانی، به بررسی نمادهای رنگ سرخ و مفاهیم نهفته در آن پرداخته و به‌دنبال پاسخ به این سؤال است که رنگ سرخ در فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی، نماد چه مفاهیمی است.
روش پژوهش: این پژوهش به‌روش توصیفی-تحلیلی است و برای جمع‌آوری اطلاعات از منابع مکتوب، اسناد موجود و منابع الکترونیکی استفاده شده است. در تحلیل داده‌ها، داده‌های ادبی، تاریخی، اساطیری، دینی و عرفانی مرتبط با رنگ سرخ جمع‌آوری شده و نمونه‌های نقاشی ایرانی به‌عنوان شواهد و مثال‌های کاربرد نمادهای رنگ سرخ انتخاب شده‌اند.
یافته‌ها: رنگ سرخ در اندیشۀ ایرانی به‌عنوان نماد جنگاوران، رومیان، ایزدان مهر و وای، نماد گروه‌هایی چون سوخرائیان و سرخ‌جامگان و قزلباشان، سیارۀ بهرام و فلز آهن، قدرت و پادشاهی، عقل و خردمندی، جشن و سرور، عشق و خون‌خواهی است و در فرهنگ اسلامی نماد شهادت، مرگ سرخ و نفس لوامه، صوفیان ملامتیه و در بُعد مثبت آن نماد ائمه و در بُعد منفی به‌عنوان نماد اشقیا و شیطان به‌کار رفته است.
نتیجه‌گیری: مطالعه نمادشناسی رنگ سرخ در فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی نشان می‌دهد که این رنگ، نمادی چندوجهی و پیچیده است که ریشه در طبیعت و تجارب انسانی دارد. رنگ سرخ در طول تاریخ، در باورها و اعتقادات مختلف، معانی متفاوتی از جمله عشق، قدرت، جنگ، شهادت و حتی شیطان را به خود گرفته است؛ و در فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی نیز به شیوه‌های متنوعی به کار رفته و هر بار معنایی متفاوت را منتقل کرده است.

Keywords [Persian]

  • رنگ
  • رنگ سرخ
  • نمادشناسی
  • فرهنگ ایرانی- اسلامی
- ابن‌ سینا، ابوعلی حسین. (۱۳۶۵). معراج نامه (به اهتمام بهمن کریمی) (جلد ۱). رشت: مطبعۀ عروه‌الوثقی.
- ابن عربی. محی‌الدین. (۱۳۸۳). فتوحات مکیه (ترجمۀ محمد خواجوی). تهران: مولی.
- احمدی ملکی، رحمان. (۱۳۷۸). پیکرهای رنگی هفت‌پیکر نظامی. ادبیات داستانی، ۸(۵۲)، ۱۸-۲۹.
- ادواردو سرلو، خوان. (۱۳۸۹). فرهنگ نمادها (ترجمۀ مهرانگیز اوحدی). تهران: نشر دستان.
- ارنست، کارل. (۱۳۷۷). روزبهان بقلی (ترجمۀ مجدالدین کرمانی). تهران: نشر مرکز.
- التهانوی، محمدعلی. (۱۹۹۶ م). کشاف اصطلاحات‌الفنون و العلوم (جلد ۲). بیروت: نشر مکتبه لبنان ناشرون.
- القادری، إسماعیل بن محمد سعید. (۲۰۱۵ م). الفیوضات‌الربانیة فی‌المآثر والأوراد القادریة (ویرایش: الشیخ‌الدکتور عاصم إبراهیم‌الکیالی). بیروت: دار‌الکتب‌العلمیة.
- ایتن، یوهانس. (۱۳۸۰). هنر رنگ (ترجمۀ عربعلی شروه). تهران: انتشارات یساولی.
- بایار، ژان پیر. ( ۱۳۷۶). رمزپردازی آتش (ترجمۀ جلال ستاری). تهران: نشر مرکز.
- بقلی شیرازی، روزبهان. (۱۳۶۶). عبهرالعاشقین (تصحیح هنری کربن و محمد معین). تهران: منوچهری.
- بقلی شیرازی، روزبهان. (۱۳۸۷). مکاشفات صوفیان، منطق‌الاسرار ببیان‌الانوار (ترجمۀ قاسم میرآخوری). تهران: شفیعی.
- بلاذری، احمد بن یحیی. (۱۳۱۷ ق). فتوح‌البلدان. قاهره: شرکت طبع‌الکتب‌العربیه.
- بلوم، جاناتان، بلر، شیلا، دوری، کارل‌جی، گرابر، الگ و ریچارد، اتینگهاوزن. (۱۳۸۹). تجلی معنا در هنر اسلامی (ترجمۀ اکرم قیطاسی). تهران: انتشارات سورۀ مهر.
- بهار، مهرداد. (۱۳۸۴). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: انتشارات آگاه.
- بهزادی، رقیه. (۱۳۶۹). جلوه‌های رنگ در نام‌ها، سحابی‌ها و باورها. نشریۀ چیستا، (۶۸)، ۱۰۰۹-۱۰۲۶.
- بیرونی، ابوریحان. (۱۳۱۶) التفهیم لاوائل صناعة التنجیم (تصحیح جلال‌الدین همایی). تهران: نشر انجمن آثار ملی.
- بیضایی، بهرام. (۱۳۴۴)‌. نمایش‌ در ایران‌. تهران‌: چاپ کاویان.
- پورنامداریان، تقی. (۱۳۷۵). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- تاج واردی، زرین و مختارنامه، آزاده. (۱۳۸۶). بررسی رنگ در حکایت‌های هفت‌پیکر نظامی. ادب پژوهی، (۲)، ۱۶۷-۱۹۰.
- جامی، نورالدّین عبدالرّحمان. (۱۳۷۸). مثنوی هفت اورنگ (تحقیق و تصحیح: جابلقا دادعلیشاه، اصغر جانفدا، ظاهر احراری، حسین احمد)( جلد دوم). تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
- چوناکوا، ا ام. (۱۳۷۶). جنبه‌های نمادی رنگ در متن‌های پهلوی (ترجمۀ لیلا عسکری). نامۀ فرهنگستان، (۱۲۰)، ۱۰۰۹-۱۰۲۶.
- حقیقت، عبدالرفیع. (۱۳۶۷). تاریخ عرفان و عارفان ایرانی. تهران: کوشش.
- حموی، سعدالدین. (۱۳۶۲). المصباح فی‌التصوف (تصحیح نجیب مایل هروی). تهران: انتشارات مولی.
- دانش، کاظم و خزایی، محمد. (۱۳۹۹) نمادشناسی رنگ سبز در فرهنگ ایرانی اسلامی. فصلنامه پیکره، ۹(۱۹)، ۱۸-۲۹.
- رازی، نجم‌الدین. (۱۳۸۷). مرصادالعباد (به اهتمام محمدامین ریاحی). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- رضی، هاشم. (۱۳۸۱). آیین مهر پژوهش‌هایی در تاریخ آیین رازآمیز میترایی در شرق و غرب. تهران: نشر بهجت.
- رضی، هاشم. (۱۳۸۲). آیین مغان. تهران: نشر سخن.
- رفیعی‌راد، رضا. (۱۳۹۹). تحلیل اکسپرسیون رنگ قرمز در هفت‌پیکر نظامی براساس عرفان اسلامی. نشریه رهپویه هنرهای تجسمی، ۳(۱)، ۷۱-۸۰.  HTTP://DX.DOI.ORG/10.29252/RAHPOOYESOORE.6.3.71
- زرین‌کوب، عبدالحسین. (۱۳۶۹). جست‌وجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.
- سان، هاواردو دورتی. (۱۳۷۸). زندگی با رنگ (ترجمه نغمه صفاریان پور). تهران: حکایت.
- سمنانی، علاءالدوله. (۱۳۶۲). العروه لأهل الخلوه و الجلوه (تصحیح و مقدمۀ نجیب مایل هروی). تهران: مولی.
- سمنانی، علاءالدوله. (۱۳۹۰). مصنفات فارسی (تصحیح و مقدمۀ نجیب مایل هروی). تهران: علمی و فرهنگی.
- سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (۱۳۷۲). مصنفات (تصحیح و مقدمه هنری کربن). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- شاملو، ولی قلی بن داوود قلی. (۱۳۷۱). قصص‌الحاقانی (تصحیح و پاورقی سید حسن سادات ناصر). تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- شوالیه، ژان و گربران، آلن (۱۳۸۲). فرهنگ نمادها: اساطیر، رؤیاها، رسوم (ترجمۀ سودابه فضایلی) (جلد ۳). تهران: جیحون.
- شیمل، آن ماری. (۱۳۷۵). ابعاد عرفانی اسلام. (ترجمه عبدالرحیم گواهی). چاپ دوم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- صابی، هلال بن محسن. (۱۳۴۶). رسوم‌الخلافه (تصحیح میخاییل عواد، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی). تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- صدیقی، غلامحسین. (۱۳۷۵). جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری. تهران: انتشارات پاژنگ.
- ضابطی جهرمی، احمد. (۱۳۸۹). پژوهش‌هایی در شناخت هنر ایران. تهران: نشر نی.
- ضیاپور، جلیل. (۱۳۴۶). بررسی مدارک مربوط ‌به پوشاک ایرانیان و رسیدگی به نوشته‌ها و نظریات شرق‌شناسان در این ‌باره. مجله هنر و مردم، (۶۵). ۱۱-۲۴.
- ضیاپور، جلیل. (۱۳۴۸). پوشاک باستانی ایرانیان. تهران: هنرهای زیبا.
- طباطبایی، محمدحسین. (۱۳۶۶). سنن‌النبوی (ترجمۀ محمدهادی فقهی). تهران: نشر کتابفروشی اسلامی.
- ظاهری عبده‌وند، ابراهیم و مرتضوی، سید جمالدین. (۱۳۹۳). شخصیت سودابه و سیندخت در شاهنامه، مطالعۀ تطبیقی. پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، ۵(۳)، ۸۹-۱۱۴.
- عبدالرزاق کاشانی، کمال‌الدین. (۱۳۷۰). اصطلاحات‌الصوفیه (تحقیق و تعلیق دکتر محمدکمال‌ابراهیم‌جعفر). قم: انتشارات بیدار.
- علی‌اکبرزاده، مهدی. (۱۳۷۸). رنگ و تربیت. تهران: میشا.
- عمادی، عبدالرحمان. (۱۳۶۵). ورهرام روز و بهرام چوبین رازی در عقاید قدیم. مجله فرهنگ ایران‌زمین، (۲۶)، ۴۱۰-۴۴۰.
- عناصری، جابر. (۱۳۶۶). درآمدی بر نیایش و نمایش در ایران. تهران: نشر جهاد دانشگاهی.
- غزالی توسی، ابو محمد. (۱۳۲۰) کیمیای سعادت (تصحیح احمد آرام). تهران: نشر محمد و گنجینه.
- فرنبغ، دادگی. (۱۳۹۵). بُندَهِش (گردآورنده مهرداد بهار). تهران: توس.
- فلسفی، نصرالله. (۱۳۴۴). زندگانی شاه‌عباس اول. تهران: دانشگاه تهران.
- قاضی‌زاده، خشایار و خزایی، محمد. (۱۳۸۴). مقامات رنگ در هفت‌پیکر نظامی و تجلی آن در نمونه‌ای از آثار نگارگری. پژوهش هنر اسلامی، (۳). ۷-۲۴.
- قرآن مجید
- قمی، شیخ عباس. (۱۴۳۲ ه.ق). ‏منتهى الآمال فی تواریخ النبی و الآل (جلد ‏1). بیروت : دارالمصطفی (ص) العالمیه.
- کارادوو، بارون. (۱۳۶۱). متفکران اسلام (ترجمۀ احمد آرام) (ج ۴). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
- کبری، نجم‌الدین. (۱۹۵۷). فوائح الجمال و فواتح الجلال (تحقیق وریتز مایر). آلمان: مطبعه فرانتزشتاینر ویسیادن.
- کبری، نجم‌الدین. (۱۹۹۳). فوائح الجمال و فواتح الجلال (ویراستۀ یوسف زیدان). قاهره: دار سعاد‌الصباح.
- کلاه کج، منصور. (۱۴۰۱). تحلیل بسامدی رنگ ایران در پوسترهای گرافیک با موضوع ایران. پیکره، ۱۱(۲۷)،۶۵-۴۸. Doi: https://doi.org/10.22055/pyk.2022.17614
- کومون، فرانتس. (۱۳۸۶). دین مهری (ترجمۀ احمد آجودانی). تهران: نشر ثالث.
- گرابار، اولگ. (۱۳۹۰). مروری بر نگارگری ایرانی (ترجمۀ مهرداد وحدتی دانشمند). تهران: متن.
- گلی، مجتبی. (۱۳۹۵). در مکتب عارفانۀ سهروردی (راز و رمزهای عقل سرخ). فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی، 12(7). 99-122.
- گوهرین، سید صادق. (۱۳۸۳). شزح اصطلاحات تصوف (جلد ۹ و ۳). تهران: زوار.
- گیلانی، عبدالقادر. (1393). الغَنیهُ لِطالبی طریقُ‌الحق (ترجمۀ زاهد ویسی). سنندج: آراس.
- لوشر، ماکس. (۱۳۷۳). روانشناسی رنگ‌ها (ترجمۀ ویدا آبی‌زاده). تهران: نشردرسا
- مجلسی، محمدباقر. (۱۳۶۹). حلیه‌المتقین. تهران: نشر لقمان.
- مجلسی، محمدباقر. (۱۴۴۰ ق). بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار (جلد ۴۴ و ۹۸). بیروت: داراحیاء‌التراث‌العربی.
- مستوفی، عبدالله. (۱۳۸۸). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری در دورۀ قاجاری، از آقا محمدخان تا آخر ناصرالدین‌شاه (جلد ۱). تهران: نشر زوار.
- مصفی، ابوالفضل. (۱۳۵۷). فرهنگ اصطلاحات نجومی: واژه‌های کیهانی در شعر فارسی. تبریز: دانشکدۀ ادبیات.
- معین، محمد. (۱۳۸۶). فرهنگ معین (گردآورنده عزیزالله علیزاده) (جلد ۲). چاپ پنجم. تهران: انتشلرات ادنا.
- مونسی سرخه، مریم، طالب‌پور، فریده و گودرزی مصطفی. (۱۳۸۹). نوع لباس و نمادهای رنگ در عرفان اسلامی. هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، ۲(۴۴)، ۴-۱۵.
- میرخواند، محمد بن خاوندشاه. (۱۳۸۵). تاریخ روضه‌الصفا فی سیره‌الانبیا و الملوک و الخلفا (تصحیحِ جمشید کیان‌فر) (جلد 11). تهران: نشر اساطیر.
- نظام‌الملک طوسی، حسن بن علی. (۱۳۷۸). سیرالملوک (سیاست‌نامه). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- نظامی، جمال‌الدین ابومحمّد الیاس. (۱۳۱۳) خمسه نظامی( تصحیح حسن وحید دستگردی). تهران: مطبعه ارمغان.
- نیکوبخت، ناصر و قاسم‌زاده، سید علی. (۱۳۸۷). سمبولیسم نور و رنگ در عرفان ایرانی اسلامی. مطالعات عرفانی، ۴(۲). ۱۸۳-۲۱۲.
- هال، جیمز. (۱۳۹۲). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب (ترجمۀ رقیه بهزادی). تهران: نشر فرهنگ  معاصر.
- یاحقی، محمدجعفر. (۱۳۹۱) فرهنگ اساطیر و داستان‌واره ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.