نمادشناسی رنگ سرخ در فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری هنرهای اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.

2 کارشناسی ارشد هنر اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.

چکیده

مقدمه: رنگ‌ها در فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی از دیرباز حامل مفاهیم و معانی عمیقی بوده‌اند. هر رنگ به‌واسطۀ اندیشه، تجارب زیستی، باورهای دینی و اساطیری و ویژگی‌های بصری خود بار معنایی خاصی پیدا کرده است. نمادشناسی رنگ سرخ، به‌ویژه، دریچه‌ای نو به‌سوی درک عمیق‌تر این فرهنگ غنی می‌گشاید. بررسی این نماد به شناخت بهتر باورها، ارزش‌ها و آداب‌ و رسوم ایرانیان کمک کرده و فهم رمزگان و نمادهای به‌کار رفته در آثار ادبی و هنری را تسهیل می‌کند. این پژوهش با تحلیل تطابق داده‌های ادبی و نمونه‌های نقاشی ایرانی، به بررسی نمادهای رنگ سرخ و مفاهیم نهفته در آن پرداخته و به‌دنبال پاسخ به این سؤال است که رنگ سرخ در فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی، نماد چه مفاهیمی است.
روش پژوهش: این پژوهش به‌روش توصیفی-تحلیلی است و برای جمع‌آوری اطلاعات از منابع مکتوب، اسناد موجود و منابع الکترونیکی استفاده شده است. در تحلیل داده‌ها، داده‌های ادبی، تاریخی، اساطیری، دینی و عرفانی مرتبط با رنگ سرخ جمع‌آوری شده و نمونه‌های نقاشی ایرانی به‌عنوان شواهد و مثال‌های کاربرد نمادهای رنگ سرخ انتخاب شده‌اند.
یافته‌ها: رنگ سرخ در اندیشۀ ایرانی به‌عنوان نماد جنگاوران، رومیان، ایزدان مهر و وای، نماد گروه‌هایی چون سوخرائیان و سرخ‌جامگان و قزلباشان، سیارۀ بهرام و فلز آهن، قدرت و پادشاهی، عقل و خردمندی، جشن و سرور، عشق و خون‌خواهی است و در فرهنگ اسلامی نماد شهادت، مرگ سرخ و نفس لوامه، صوفیان ملامتیه و در بُعد مثبت آن نماد ائمه و در بُعد منفی به‌عنوان نماد اشقیا و شیطان به‌کار رفته است.
نتیجه‌گیری: مطالعه نمادشناسی رنگ سرخ در فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی نشان می‌دهد که این رنگ، نمادی چندوجهی و پیچیده است که ریشه در طبیعت و تجارب انسانی دارد. رنگ سرخ در طول تاریخ، در باورها و اعتقادات مختلف، معانی متفاوتی از جمله عشق، قدرت، جنگ، شهادت و حتی شیطان را به خود گرفته است؛ و در فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی نیز به شیوه‌های متنوعی به کار رفته و هر بار معنایی متفاوت را منتقل کرده است.

کلیدواژه‌ها


- ابن‌ سینا، ابوعلی حسین. (۱۳۶۵). معراج نامه (به اهتمام بهمن کریمی) (جلد ۱). رشت: مطبعۀ عروه‌الوثقی.
- ابن عربی. محی‌الدین. (۱۳۸۳). فتوحات مکیه (ترجمۀ محمد خواجوی). تهران: مولی.
- احمدی ملکی، رحمان. (۱۳۷۸). پیکرهای رنگی هفت‌پیکر نظامی. ادبیات داستانی، ۸(۵۲)، ۱۸-۲۹.
- ادواردو سرلو، خوان. (۱۳۸۹). فرهنگ نمادها (ترجمۀ مهرانگیز اوحدی). تهران: نشر دستان.
- ارنست، کارل. (۱۳۷۷). روزبهان بقلی (ترجمۀ مجدالدین کرمانی). تهران: نشر مرکز.
- التهانوی، محمدعلی. (۱۹۹۶ م). کشاف اصطلاحات‌الفنون و العلوم (جلد ۲). بیروت: نشر مکتبه لبنان ناشرون.
- القادری، إسماعیل بن محمد سعید. (۲۰۱۵ م). الفیوضات‌الربانیة فی‌المآثر والأوراد القادریة (ویرایش: الشیخ‌الدکتور عاصم إبراهیم‌الکیالی). بیروت: دار‌الکتب‌العلمیة.
- ایتن، یوهانس. (۱۳۸۰). هنر رنگ (ترجمۀ عربعلی شروه). تهران: انتشارات یساولی.
- بایار، ژان پیر. ( ۱۳۷۶). رمزپردازی آتش (ترجمۀ جلال ستاری). تهران: نشر مرکز.
- بقلی شیرازی، روزبهان. (۱۳۶۶). عبهرالعاشقین (تصحیح هنری کربن و محمد معین). تهران: منوچهری.
- بقلی شیرازی، روزبهان. (۱۳۸۷). مکاشفات صوفیان، منطق‌الاسرار ببیان‌الانوار (ترجمۀ قاسم میرآخوری). تهران: شفیعی.
- بلاذری، احمد بن یحیی. (۱۳۱۷ ق). فتوح‌البلدان. قاهره: شرکت طبع‌الکتب‌العربیه.
- بلوم، جاناتان، بلر، شیلا، دوری، کارل‌جی، گرابر، الگ و ریچارد، اتینگهاوزن. (۱۳۸۹). تجلی معنا در هنر اسلامی (ترجمۀ اکرم قیطاسی). تهران: انتشارات سورۀ مهر.
- بهار، مهرداد. (۱۳۸۴). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: انتشارات آگاه.
- بهزادی، رقیه. (۱۳۶۹). جلوه‌های رنگ در نام‌ها، سحابی‌ها و باورها. نشریۀ چیستا، (۶۸)، ۱۰۰۹-۱۰۲۶.
- بیرونی، ابوریحان. (۱۳۱۶) التفهیم لاوائل صناعة التنجیم (تصحیح جلال‌الدین همایی). تهران: نشر انجمن آثار ملی.
- بیضایی، بهرام. (۱۳۴۴)‌. نمایش‌ در ایران‌. تهران‌: چاپ کاویان.
- پورنامداریان، تقی. (۱۳۷۵). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- تاج واردی، زرین و مختارنامه، آزاده. (۱۳۸۶). بررسی رنگ در حکایت‌های هفت‌پیکر نظامی. ادب پژوهی، (۲)، ۱۶۷-۱۹۰.
- جامی، نورالدّین عبدالرّحمان. (۱۳۷۸). مثنوی هفت اورنگ (تحقیق و تصحیح: جابلقا دادعلیشاه، اصغر جانفدا، ظاهر احراری، حسین احمد)( جلد دوم). تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
- چوناکوا، ا ام. (۱۳۷۶). جنبه‌های نمادی رنگ در متن‌های پهلوی (ترجمۀ لیلا عسکری). نامۀ فرهنگستان، (۱۲۰)، ۱۰۰۹-۱۰۲۶.
- حقیقت، عبدالرفیع. (۱۳۶۷). تاریخ عرفان و عارفان ایرانی. تهران: کوشش.
- حموی، سعدالدین. (۱۳۶۲). المصباح فی‌التصوف (تصحیح نجیب مایل هروی). تهران: انتشارات مولی.
- دانش، کاظم و خزایی، محمد. (۱۳۹۹) نمادشناسی رنگ سبز در فرهنگ ایرانی اسلامی. فصلنامه پیکره، ۹(۱۹)، ۱۸-۲۹.
- رازی، نجم‌الدین. (۱۳۸۷). مرصادالعباد (به اهتمام محمدامین ریاحی). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- رضی، هاشم. (۱۳۸۱). آیین مهر پژوهش‌هایی در تاریخ آیین رازآمیز میترایی در شرق و غرب. تهران: نشر بهجت.
- رضی، هاشم. (۱۳۸۲). آیین مغان. تهران: نشر سخن.
- رفیعی‌راد، رضا. (۱۳۹۹). تحلیل اکسپرسیون رنگ قرمز در هفت‌پیکر نظامی براساس عرفان اسلامی. نشریه رهپویه هنرهای تجسمی، ۳(۱)، ۷۱-۸۰.  HTTP://DX.DOI.ORG/10.29252/RAHPOOYESOORE.6.3.71
- زرین‌کوب، عبدالحسین. (۱۳۶۹). جست‌وجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.
- سان، هاواردو دورتی. (۱۳۷۸). زندگی با رنگ (ترجمه نغمه صفاریان پور). تهران: حکایت.
- سمنانی، علاءالدوله. (۱۳۶۲). العروه لأهل الخلوه و الجلوه (تصحیح و مقدمۀ نجیب مایل هروی). تهران: مولی.
- سمنانی، علاءالدوله. (۱۳۹۰). مصنفات فارسی (تصحیح و مقدمۀ نجیب مایل هروی). تهران: علمی و فرهنگی.
- سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (۱۳۷۲). مصنفات (تصحیح و مقدمه هنری کربن). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- شاملو، ولی قلی بن داوود قلی. (۱۳۷۱). قصص‌الحاقانی (تصحیح و پاورقی سید حسن سادات ناصر). تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- شوالیه، ژان و گربران، آلن (۱۳۸۲). فرهنگ نمادها: اساطیر، رؤیاها، رسوم (ترجمۀ سودابه فضایلی) (جلد ۳). تهران: جیحون.
- شیمل، آن ماری. (۱۳۷۵). ابعاد عرفانی اسلام. (ترجمه عبدالرحیم گواهی). چاپ دوم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- صابی، هلال بن محسن. (۱۳۴۶). رسوم‌الخلافه (تصحیح میخاییل عواد، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی). تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- صدیقی، غلامحسین. (۱۳۷۵). جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری. تهران: انتشارات پاژنگ.
- ضابطی جهرمی، احمد. (۱۳۸۹). پژوهش‌هایی در شناخت هنر ایران. تهران: نشر نی.
- ضیاپور، جلیل. (۱۳۴۶). بررسی مدارک مربوط ‌به پوشاک ایرانیان و رسیدگی به نوشته‌ها و نظریات شرق‌شناسان در این ‌باره. مجله هنر و مردم، (۶۵). ۱۱-۲۴.
- ضیاپور، جلیل. (۱۳۴۸). پوشاک باستانی ایرانیان. تهران: هنرهای زیبا.
- طباطبایی، محمدحسین. (۱۳۶۶). سنن‌النبوی (ترجمۀ محمدهادی فقهی). تهران: نشر کتابفروشی اسلامی.
- ظاهری عبده‌وند، ابراهیم و مرتضوی، سید جمالدین. (۱۳۹۳). شخصیت سودابه و سیندخت در شاهنامه، مطالعۀ تطبیقی. پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، ۵(۳)، ۸۹-۱۱۴.
- عبدالرزاق کاشانی، کمال‌الدین. (۱۳۷۰). اصطلاحات‌الصوفیه (تحقیق و تعلیق دکتر محمدکمال‌ابراهیم‌جعفر). قم: انتشارات بیدار.
- علی‌اکبرزاده، مهدی. (۱۳۷۸). رنگ و تربیت. تهران: میشا.
- عمادی، عبدالرحمان. (۱۳۶۵). ورهرام روز و بهرام چوبین رازی در عقاید قدیم. مجله فرهنگ ایران‌زمین، (۲۶)، ۴۱۰-۴۴۰.
- عناصری، جابر. (۱۳۶۶). درآمدی بر نیایش و نمایش در ایران. تهران: نشر جهاد دانشگاهی.
- غزالی توسی، ابو محمد. (۱۳۲۰) کیمیای سعادت (تصحیح احمد آرام). تهران: نشر محمد و گنجینه.
- فرنبغ، دادگی. (۱۳۹۵). بُندَهِش (گردآورنده مهرداد بهار). تهران: توس.
- فلسفی، نصرالله. (۱۳۴۴). زندگانی شاه‌عباس اول. تهران: دانشگاه تهران.
- قاضی‌زاده، خشایار و خزایی، محمد. (۱۳۸۴). مقامات رنگ در هفت‌پیکر نظامی و تجلی آن در نمونه‌ای از آثار نگارگری. پژوهش هنر اسلامی، (۳). ۷-۲۴.
- قرآن مجید
- قمی، شیخ عباس. (۱۴۳۲ ه.ق). ‏منتهى الآمال فی تواریخ النبی و الآل (جلد ‏1). بیروت : دارالمصطفی (ص) العالمیه.
- کارادوو، بارون. (۱۳۶۱). متفکران اسلام (ترجمۀ احمد آرام) (ج ۴). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
- کبری، نجم‌الدین. (۱۹۵۷). فوائح الجمال و فواتح الجلال (تحقیق وریتز مایر). آلمان: مطبعه فرانتزشتاینر ویسیادن.
- کبری، نجم‌الدین. (۱۹۹۳). فوائح الجمال و فواتح الجلال (ویراستۀ یوسف زیدان). قاهره: دار سعاد‌الصباح.
- کلاه کج، منصور. (۱۴۰۱). تحلیل بسامدی رنگ ایران در پوسترهای گرافیک با موضوع ایران. پیکره، ۱۱(۲۷)،۶۵-۴۸. Doi: https://doi.org/10.22055/pyk.2022.17614
- کومون، فرانتس. (۱۳۸۶). دین مهری (ترجمۀ احمد آجودانی). تهران: نشر ثالث.
- گرابار، اولگ. (۱۳۹۰). مروری بر نگارگری ایرانی (ترجمۀ مهرداد وحدتی دانشمند). تهران: متن.
- گلی، مجتبی. (۱۳۹۵). در مکتب عارفانۀ سهروردی (راز و رمزهای عقل سرخ). فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی، 12(7). 99-122.
- گوهرین، سید صادق. (۱۳۸۳). شزح اصطلاحات تصوف (جلد ۹ و ۳). تهران: زوار.
- گیلانی، عبدالقادر. (1393). الغَنیهُ لِطالبی طریقُ‌الحق (ترجمۀ زاهد ویسی). سنندج: آراس.
- لوشر، ماکس. (۱۳۷۳). روانشناسی رنگ‌ها (ترجمۀ ویدا آبی‌زاده). تهران: نشردرسا
- مجلسی، محمدباقر. (۱۳۶۹). حلیه‌المتقین. تهران: نشر لقمان.
- مجلسی، محمدباقر. (۱۴۴۰ ق). بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار (جلد ۴۴ و ۹۸). بیروت: داراحیاء‌التراث‌العربی.
- مستوفی، عبدالله. (۱۳۸۸). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری در دورۀ قاجاری، از آقا محمدخان تا آخر ناصرالدین‌شاه (جلد ۱). تهران: نشر زوار.
- مصفی، ابوالفضل. (۱۳۵۷). فرهنگ اصطلاحات نجومی: واژه‌های کیهانی در شعر فارسی. تبریز: دانشکدۀ ادبیات.
- معین، محمد. (۱۳۸۶). فرهنگ معین (گردآورنده عزیزالله علیزاده) (جلد ۲). چاپ پنجم. تهران: انتشلرات ادنا.
- مونسی سرخه، مریم، طالب‌پور، فریده و گودرزی مصطفی. (۱۳۸۹). نوع لباس و نمادهای رنگ در عرفان اسلامی. هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، ۲(۴۴)، ۴-۱۵.
- میرخواند، محمد بن خاوندشاه. (۱۳۸۵). تاریخ روضه‌الصفا فی سیره‌الانبیا و الملوک و الخلفا (تصحیحِ جمشید کیان‌فر) (جلد 11). تهران: نشر اساطیر.
- نظام‌الملک طوسی، حسن بن علی. (۱۳۷۸). سیرالملوک (سیاست‌نامه). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- نظامی، جمال‌الدین ابومحمّد الیاس. (۱۳۱۳) خمسه نظامی( تصحیح حسن وحید دستگردی). تهران: مطبعه ارمغان.
- نیکوبخت، ناصر و قاسم‌زاده، سید علی. (۱۳۸۷). سمبولیسم نور و رنگ در عرفان ایرانی اسلامی. مطالعات عرفانی، ۴(۲). ۱۸۳-۲۱۲.
- هال، جیمز. (۱۳۹۲). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب (ترجمۀ رقیه بهزادی). تهران: نشر فرهنگ  معاصر.
- یاحقی، محمدجعفر. (۱۳۹۱) فرهنگ اساطیر و داستان‌واره ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.