شیوه‌های مرسوم شکسته‌نویسی در دوره قاجار

نوع مقاله : مروری

نویسنده

استادیار گروه ارتباط تصویری، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

بیان مسئله: شکسته‌نستعلیق آخرین تحول نوشتاری در خوشنویسی ایرانی است که اوج کاربری آن را باید در دوره قاجار جست. تنوع شیوه‌های شکسته‌نویسی در دوره قاجار متناسب با جریان‌های اجتماعی و نیازهای هنری آن دوره قابل دسته‌بندی و گزارش خواهد بود.
هدف: مقاله حاضر دو هدف اصلی را دنبال می‌کند؛ نخست جستجویی در بنیان‌­های شکل‌گیری شکسته نستعلیق خواهد داشت و سپس دسته‌بندی از شیوه‌های مرسوم شکسته‌نویسی در دوره قاجار ارائه خواهد داد.
روش پژوهش: این پژوهش به روش توصیفی-‌تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی فراهم آمده است. شیوه تحلیل داده‌ها بر اساس تحلیل ساختاری نمونه‌ها است؛ همچنین نمونه‌های مورد قضاوت از گستره شکسته‌نویسی موجود در دوره قاجار می‌‌باشد.
یافته‌ها: ریشه خط شکسته را در نستعلیق دانسته‌اند؛ اما کنکاش در فرم‌شناسی این خط، تأثیر خط تعلیق بر شکسته را آشکار می‌کند. همچنین بر مبنای یافته‌های فرمی و ساختاری در شکسته‌نویسی این دوره، می‌توان شکسته‌نویسی دوره قاجار را به سه شیوه اصلی تقسیم نمود؛ نخست: شیوه پیروان درویش که به‌همان شیوه می‌نوشتند؛ دوم: شیوه‌ای که به استقلال نسبی شکسته از متن‌ و شعر‌ می‌انجامد؛ در این دسته، آفرینش تابلو به‌روش جلی‌نویسی (گُنده‌نویسی) بسیار رایج می‌‌شود؛ در گروه سوم: به نحوی نوشتارهای تحریری و منشی‌گری را شامل می‌شود؛ در این روش گونه‌‌ای تندنویسی به روش خط تحریری مرسوم می‌گردد.

کلیدواژه‌ها


- براون، ادوراد. (1384). یک سال در میان ایرانیان(ترجمه مانی صالحی علامه). تهران: اختران.
- سید گلستانه، علی اکبر. (1388). عریضه داشت سید گلستانه. نامه بهارستان، ۱۰(15)، صص.
- صادق‌زاده، عین‌الدین. (1400). شکسته بی‌شکست در طلایه‌داران هنر خوش‌نویسی ایران. تهران: یساولی.
- فضائلی، حبیب‌اله. (1390). اطلس خط. تهران: سروش.
- فلسفی، امیراحمد. (13۸5). کشیده در نستعلیق. تهران: یساولی.
- قلیچ‌خانی، حمیدرضا. (1392). زرافشان. تهران: فرهنگ معاصر.
- قلیچ‌خانی، حمیدرضا. (1396). خواجه اختیار منشی گنابادی. تهران: پیکره.
- عطارچیان، محمدحسین. (1377). گلستان گلستانه. تهران: گنجینه کتابخانه مجلس.
- کسروی، احمد. (1378). تاریخ مشروطه. تهران: امیرکبیر.
- کابلی، یداله. (1384). شکسته پیوسته. تهران: سماع قلم.
- کریم‌زاده تبریزی، کریم. (1393). قدیم‌ترین خط تعلیق و خط شکسته درویش عبدالمجید. نامه بهارستان، ۱(2)، صص. ۳۸-۵۳.
- گروسی، امیرنظام. (1366). پندنامه یحیویه. تهران: نشر نقره.
- لائور، دیوید و پن تاک،استیون. (1391). مبانی طراحی (ترجمه محمد تقی فرامرزی). تهران: لاهیتا.
- مشعشعی، غلامرضا. (1391). احوال و آثار درویش. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- معنوی‌راد، میترا. (1393). بن‌مایه‌های زیباشناسی خطوط پهلوی و شکسته. تهران: دانشگاه الزهرا.
- منشی قمی، احمد بن حسین. (1383). گلستان هنر. تهران: منوچهری.
- هاشمی‌نژاد، علیرضا. (1393). سبک‌شناسی خوشنویسی قاجار. تهران: فرهنگستان هنر.
- هاشمی‌نیاری، عبداله. (1395). پژوهشی بر حرکت و ریتم در خط شکسته‌نستعلیق با رویکرد گرافیک متحرک (پایان‌نامه ارشد گرافیک)، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، ایران.
- نوروزی‌طلب، علیرضا. (1387). نظریه فرمال، اساس نقد تفسیر و فهم آثار هنری. باغ نظر، ۵(10)، صص. 72-87.