آرایه‌های تزیینی معماری خانه‌های «محتشم» و «صالحی» شیراز؛ یادگارهایی از دوران زند و قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، شهر تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: قدرت رسانه‌ای معماری مسکونی شهر شیراز به‌دلیل دیرینگی تاریخی، طبع حکام و مردمان این دیار به زیبایی، بر همگان عیان است. دو خانۀ «محتشم» و «صالحی»، به‌سبب غنای تزیینات، نمایندگان معتبری برای شناخت معماری دوران زند و قاجار شیراز هستند. بنابراین، پرسش اصلی پژوهش حاضر بر مبنای چیستی آرایه‌های تزیینی این دو بنا قرار گرفته است.
هدف: بازشناسی آرایه‌های تزیینی خانۀ محتشم و صالحی هدف پژوهش حاضر است.
روش پژوهش: رویکرد پژوهش حاضر کیفی است و از منظر هدف، بنیادی محسوب می‌گردد و ماهیتی توصیفی-تحلیلی دارد. جمع‌آوری اطلاعات براساس مطالعات و اسناد کتابخانه‌ای و میدانی، نظیر عکاسی، صورت گرفته است.
یافته‌ها: یافته‌ها مبین آن هستند که نقوش بر سه پایۀ مفاهیم باستانی، سنتی و غرب‌گرایانه استوارند. اسلوب موج اروپایی‌مآبی در آرایه‌های دورۀ قاجار نمود بیشتری نسبت‌ به آرایه‌های دورۀ زند دارد، به‌گونه‌ای که مفاهیم سنتی در استحاله‌ای جدید با تکیه بر جنبه‌های طبیعت‌گرایانه و تجمل‌گرایانه به ‌تصویر کشیده شده‌اند. در دورۀ زند، به مضامین اسطوره‌ای و سنتی رایج توجه بیشتری نشان داده شده، در حالی که مضامین تصویرگری‌های هنرمندان قاجاری، به‌ویژه در تزیینات کاشی هفت‌رنگ، بستر مناسبی جهت اشاعه و ترویج هم‌زمان فرهنگ‌های نوپا و کهن است. هنرمند قاجاری با جاودانگی جایگاه شاهان همسو با تثبیت سنت‌های کهن ایرانی گام برداشته است. همچنین با به‌ تصویر کشیدن اشیای نوظهوری نظیر اتومبیل، تلفن و دوربین عکاسی معرف و مبلغ سبک زندگی نوین ایرانی است.  تصویرگری‌های مذهبی،  این بناها بازتاب‌دهندۀ فرهنگ دینی و در پرده‌های تغزلی، داستان‌سرای مضامین ادبی است. گچ‌بری‌های رنگی نگاره‌های پرشاخ و برگ، تصویر مرغان، حلقه‌های گل و حضور رنگ‌های سرخوشانه و پرتحرکی چون قرمز، زرد و صورتی در این ادوار متأثر از هنر غرب است.

کلیدواژه‌ها


- آژند، یعقوب. (1385). دیوارنگاری در دورۀ قاجار. مطالعات هنرهای تجسمی، (25)، صص. 34-41.
- احمدی، محمدرضا و هوایی، فاطمه. (1399). بررسی شمایل حضرت یوسف و سلیمان (ع) در بناهای شیراز. پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال پنجم(24)، صص. 45-56.
- اسدپور، علی. (1393). تحلیل ماهیت و ساختار بازنمایی فضای شهری در کاشی‌های قاجاری (مورد مطالعه: کاخ گلستان تهران). دو فصلنامه پژوهش‌های منظر شهر، سال اول(1)، صص. 6-17.
- اسکارچیا، جیان‌روبرتو. (1376). هنر صفوی، زند و قاجار (ترجمۀ یعقوب آژند). تهران: انتشارات مولی.
- افضل‌طوسی، عفت‌السادات. (1384). بررسی یک سند تاریخی از دورۀ قاجار. نشریۀ گنجینۀ اسناد، ۱۹(59)، صص. 26-31.
- افضل‌طوسی، عفت‌السادات، سلاحی، گلناز و سلاحی، لادن. (1392). مطالعۀ کاشی‌نگاره‌هایی با نقوش زنان قاجاری در خانه‌های شیراز. نشریۀ زن در فرهنگ و هنر، 5(4)، صص. 594-577.
- امیرابراهیمی، ثمیال. (1395). نقاشی قاجار و تجربۀ مدرنیته. درجست­وجوی زمان نو (درآمدی بر تاریخ انتقادی هنر معاصر ایران). گردآوری ایمان افسریان. تهران: حرفۀهنرمند.
- اوجی، صدیقه. (1396). سبک‌های اروپایی و معماری و تزیینات خانه‌های قاجاری شیراز. شیراز: انتشارات نویدشیراز.
- بشیری، علی‌اصغر و محمدی، علی. (1393). ریشه‌یابی نبرد سام با عوج بن عنق در سام‌نامه براساس دیدگاه انطباق در حماسه‌ها. پژوهش‌نامۀ ادب حماسی، 10(17)، صص. 154-135.
- جهان‌بخش، هانا و شیخی‌نارانی، هانیه. (1395). پژوهشی پیرامون نقش گل و مرغ و کاربرد آن در هنرهای سنتی ایران (دوران زند و قاجار). فصلنامۀ تاریخ نو، ۶(16)، صص. 129-162.
- حدیدی، الناز، دادور، ابوالقاسم و اکبری، عباس. (1388). رمزاندیشی ایرانیان باستان در خصوص نقشمایۀ عقاب و انعکاس آن بر روی برخی مصنوعات. مجلۀ نقشمایه، 2(3)، صص. 7-20.
- حسینی، سیدهاشم، قرائتی، الناز و نادری‌پور، حسین. (1397). جلوه‌های هنری در تزیینات کاشی‌کاری مدرسۀ خان شیراز. نشریۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی. 23(3)، صص. 53-64.
- دادور، ابوالقاسم و مکوندی، لیلا. (1391). بررسی تاج شاهان در سکه‌های ایران از دورۀ هخامنشی تا ساسانی. نشریۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 4(50)، صص. 23-32.
- ریاضی، محمدرضا. (1395). کاشی‌کاری قاجار. تهران: یساولی.
- زمرشیدی، حسین. (1391). سیر تحول کاشی‌کاری در آثار معماری دورۀ صفویه تا امروز. نشریۀ مطالعات معماری ایران، سال اول(2)، صص. 65-78.
- سهرابی­جهرمی، امین. (1396). مطالعۀ مقایسه­ای تزیینات در معماری دوره‌های قاجاریه و پهلوی اول (فضای میان‌سرای خانه‌های شیراز). (کارشناسی ارشد معماری). دانشکدۀمعماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.
- شریف، حمیدرضا، حبیبی، امین و جمال‌آبادی، عبدالله. (1395). کارکرد اقلیمی هنر گره‌چینی در معماری اسلامی- نمونۀ موردی: بناهای مسکونی قاجاری شیراز. فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، 4(13)، صص. 60-73.
- شریف‌زاده، عبدالمجید. (1381). دیوارنگاری در ایران (دوره زند و قاجار). تهران: مؤسسۀ صندوق تعاون سازمان میراث‌ فرهنگی کشور.
- عابددوست، حسین و کاظم‌‌پور، زیبا. (1388). صورت‌های متنوع درخت زندگی بر روی فرش‌های ایرانی. مجلۀ گلجام، ۵(12)، صص. 123-141.
- عزیزی، حسن و بهارلو، علیرضا. (1399). خاستگاه و تحول نقشمایۀ شاخ فراوانی (کورنوکوپیا) در هنر و معماری عصر قاجار. دو فصلنامۀ مطالعات معماری ایران، ۹(18)، صص. 181-198.
- فلاح‌فر، سعید. (1389). فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران. تهران: کاوش‌پرداز.
- قاسمی، زهرا و عرب‌بیگی، ابوالفضل. (1397). بررسی انتساب زمانی، مکانی و هویت هنرمند یک هلالی ستون‌دار مزین به کاشی هفت‌رنگ. دو فصلنامۀ هنرهای صناعی اسلامی، 3(1)، صص. 59-69.
- قنبری، تابان، سلطان‌زاده، حسین و نصیرسلامی، محمدرضا. (139۵). نشانه‌شناسی محتوا و زمینه‌های مؤثر بر دیوارنگاری و تزیینات دورۀ زند با تأکید بر درون‌مایه‌های قومی. مجلۀ باغ نظر، 13(45)، صص. 91-104.
- کمالی‌سروستانی، کوروش. (1384). دانشنامۀ بناهای تاریخی فارس. شیراز: مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی دانشنامۀ فارس با همکاری سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور.
- کوپر، جی.سی. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی (ترجمۀ ملیحه کرباسیان). تهران: فرشاد.
- معماریان، غلامحسین. (1387). آشنایی با معماری مسکونی ایرانی (گونه شناسی درونگرا). تهران: سروش دانش.
- مکی‌نژاد، مهدی. (1387). تاریخ هنر ایران در دورۀ اسلامی تزیینات معماری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- نایب‌زاده، راضیه و سامانیان، صمد. (1395). بررسی تأثیر تفکرات شیعی در کاربست نقش اژدها در آثار هنری ایران. فصلنامۀ نگره، 11(40)، صص. 74-86.
- نصر، سیدحسین. (1388). معرفت و معنویت (ترجمۀ انشاالله رحمتی). تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
- نصر، طاهره. (1387). جستاری در شهرسازی و معماری زند. شیراز: انتشارات نوید شیراز.
- نوایی، کامبیز و حاجی‌قاسمی، کامبیز. (1390). خشت و خیال (شرح معماری اسلامی ایران). تهران: سروش.