چگونگی صورت و معنای رقم نگارگران در «مرقع گلشن» (مطالعه موردی پنج نگاره مرقوم)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر تهران، تهران، ایران.

2 استادیار پژوهش هنر، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر تهران، تهران، ایران.

چکیده

بیان مسئله: با نگاه به تحولات نگارگری در ایران شاهد رواج رقم نگارگر یا درج نام و نشان وی از دوران تیموری در ایران و سرزمین‌های متأثر از فرهنگ پارسی همچون هند گورکانی هستیم. از میان آثار این دوران، «مرقع‌گلشن» به‌دلیل نظارت مستقیم جهانگیرشاه (گورکانی) در گردآوری قطعات، از دو جنبۀ تعداد آثار مرقوم و شیوۀ رقم‌زنی متفاوت با مکتب اصفهان، جایگاه ویژه‌ای دارد. سؤال اصلی این است که در مرقع‌گلشن و در بستر فرهنگی دوران جهانگیرشاه، نگارگران به‌کدام صورت و در چه ساختار ترکیب‌بندی رقم یا امضای خویش را نگاشته و در فرم رقم آنان چه معانی‌ای مستتر است؟
هدف: شناخت شیوه قرارگیری رقم در نگاره های مرقع گلشن به ‌لحاظ صوری و ساختاری و کشف معانی پنهان آن؛ ازجمله آشکار کردن ارتباط میان نحوه ترکیب­‌بندی رقم در اثر، با انگیزه نگارگر در بازنمود موقعیت اجتماعی خویش و برقراری روابط تعاملی (بینافردی) با بیننده به واسطه شیوه رقم‌­زنی است.
روش پژوهش: در پژوهش حاضر با بهره­‌گیری از منابع کتابخانه­‌ای و مشاهده مستقیم نگاره­‌ها و حاشیه­‌های مرقوم در مرقع گلشن، اطلاعات گردآوری؛ سپس پنج نمونه غیرتصادفی از آثار مرقوم انتخاب و هر یک متناسب با اهداف پژوهش به روش خوانش تصویری بر پایۀ سه فرانقش ترکیبی، بازنمودی و تعاملی، تحلیل شد.
یافته‌ها: در بررسی نگاره های مرقوم سه نتیجه حاصل گردید: ابتدا پنج الگوی ترکیب‌­بندی به لحاظ ساختاری در رقم نگاره‌­های مرقع مشخص شد؛ دوم ارتباط روایی و مفهومی میان نحوۀ ترکیب­‌بندی و محتوا کلامی رقم‌ها با جایگاه اجتماعی نگارگران در دربار و نسبت آنان با تولید مرقع نمایان شد و در نهایت، با مشاهده طرز چینش رقم‌ نگاره‌­ها در زاویه، فاصله و اندازۀ متفاوت، انگیزه نگارگران در تعامل با بیننده آشکار گردید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ. (1396). هنر و معماری اسلامی (جلد 1) (ترجمۀ یعقوب آژند). تهران: انتشارات سمت.
- افشار، ایرج. (1381). مقام انجامه در نسخه (دفتر پنجم). نامۀ بهارستان، 3(1)، 100-39.
- آتابای، بدری. (1353). فهرست مرقعات کتابخانۀ سلطنتی. تهران: کتابخانۀ کاخ گلستان.
- آژند، یعقوب. (1394). مکتب نگارگری تبریز و قزوین و مشهد. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
- آژند، یعقوب. (1396). رقم مسجع: علل و رویکرد مذهبی- اجتماعی آن. هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، 22(2)، 1-8.
- آژند، یعقوب. (1393). مکتب نگارگری اصفهان. تهران: مؤسسۀ متن فرهنگستان هنر.
- بلر، شیلا و بلوم، جاناتان. (1398). هنر و معماری اسلامی (جلد 2) (ترجمۀ یعقوب آژند). تهران: سمت و فرهنگستان هنر.
- بلر، شیلا. (1396). خوشنویسی در اسلام (ترجمۀ ولی‌الله کاووسی). تهران: فرهنگستان هنر.
- پاکباز، رویین. (1399). دایره‌المعارف هنر (جلد 1-3). تهران: فرهنگ معاصر.
- پاکباز، رویین. (1392). نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز. تهران: انتشارات زرین و سیمین.
- تاتارکیویچ، ووادیسواف. (1400). تاریخ مفاهیم بنیادین زیبایی‌شناسی (ترجمۀ حمیدرضا بسحاق). تهران:گیلگمش.
- جهانگیرگورکانی، نورالدین محمد. (1359). جهانگیرنامه- توزک جهانگیری (به کوشش محمد هاشم). تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- جهانگیرگورکانی، نورالدین محمد. (بی تا). مرقع‌گلشن. تهران: مرجع نسخ خطی کاخ گلستان تهران.
- ذکاء، یحیی. (1343). رقم زدن و نمونه‌ای از فروتنی هنرمندان ایرانی. هنر و مردم، 29، 31-30.
- سوچک، پریسیلا. (1384). هنرمندان ایرانی در هند گورکانی: آثار و دگرگونی‌ها (ترجمۀ عباس آقاجانی). گلستان هنر، 2، 140-126.
- کرس، گونتر و لیوون، تئوون. (1398). خوانش تصاویر: دستور طراحی بصری (ترجمۀ سجاد کبگانی). تهران: فرهنگ‌سرای میردشتی.
- کریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی. (1363). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی (جلد 1). لندن: کریم‌زادۀ تبریزی.
- کریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی. (1369). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی (جلد 2). لندن: کریم‌زادۀ تبریزی.
- کریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی. (1370). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی (جلد 3). لندن: انتشارات مستوفی.
- لینت وِلت، ژَیپ. (1390). رساله‌ای درباره گونه‌شناسی روایت نقطه دید (ترجمه علی عباسی و نصرت حجازی). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- مایل هروی، نجیب. (1372). کتاب آرائی در تمدن اسلامی. تهران: انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- مساوات، مهشید. (1388). بررسی نشانه‌شناختی امضا در آثار نگارگری از دوران ایلخانی تا قاجار (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد منتشر‌نشده). دانشکدۀ هنر، دانشگاه الزهرا (ص)، تهران، ایران. بازیابی‌شده از: https://ganj.irandoc.ac.ir.
- معمر، زهرا. (1395). عوامل اوج‌گیری و افول تأثیرات نگارگری ایران بر مکتب نگارگری گورکانی هند. نامۀ فرهنگستان(ویژه‌نامه شبه قاره)، (۶)، 128-113.
- هاشم‌پور سبحانی، توفیق. (1397). تاریخ ادبیات ایران. تهران: دانشگاه پیام نور.
- Kossak, S. (1997). Indian court painting16th.19 the century. New York: the metropolitan museum of art
- Kress, G & Leeuwen, V. (2006). Reading Images: The grammar of visual design. London and New York: Routledge, second edition published.
- Seyller, J. (1987).`Scribal Notes on Mughal Manuscript Illustrations`.Artibus Asia, 48 (3/4) , 247-277.