تحلیل و بررسی سکه‌های ایلخانی موجود در موزۀ ملی «باغ‌ فین» کاشان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ پیش از اسلام، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور، ایران.

2 دکتری باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

مقدمه: سکه‌ها، از منابع مهم شناخت تاریخ گذشتۀ بشر و از اسناد مهم تاریخی هستند. که با مطالعۀ آن‌ها از ‌لحاظ فنی (جنس، آلیاژ) و محتوایی (نقوش و مضامین سکه) بسیاری از ابعاد مختلف تحولات سیاسی، اجتماعی، هنری و مذهبی دولت‌ها بازیابی می‌شود. در ‌پژوهش حاضر که با هدف شناخت مسکوکات دوره ایلخانی به تحریر درآمده، تلاش شده، تا با توصیف و تحلیل نقوش و نوشتار سکه‌های موزه «باغ فین» به ارتباط آ‌ن‌ها با مذهب و سیاست این دوره پرداخته شود و به پرسش چیستی مضمون سکه‌های ایلخانی موزه «باغ فین» و نمودهای بصری رایج آن‌ها پاسخ داده می‌شود.  
روش پژوهش: پژوهش حاضر به‌‌لحاظ هدف بنیادی است که با جمع‌آوری اطلاعات و داده‌های کتابخانه‌ای و میدانی (موزۀ ‌ملی باغ‌ فین کاشان) به شیوه تحلیلی- ‌تاریخی به تحریر درآمده است.
یافته‌ها: یافته‌ها حاکی از آن است که در میان سکه‌های ایلخانی موجود در موزۀ ملی باغ‌ فین کاشان، سکه‌ها به سه حاکم ایلخانی ازجمله «غازان محمود» (۶۹۴ - ۷۰۳ ه.ق)، «اولجایتو» (۷۰۳ـ۷۱۶ ه.ق) و «ابوسعید» (۷۱۶ـ۷۳۶ ه.ق) تعلق دارد که بیشترین آن‌ها متعلق ‌به ابوسعید و سه قطعه مسکوکات متعلق ‌به شاهزادگان دورۀ فترت (محمدخان و انوشیروان) است. به‌طور کلی، نوشتار مرتبط ‌با مذهب شیعی (اسامی ائمۀ اطهار (ع)) و تسنن (اسامی خلفای راشدین)، قاب‌های تزیینی هندسی متشکل از دایره، نقوش گیاهی و اجرام آسمانی و نقوش با کاربری تمغا، ازجمله نمودهای بصری به‌کار رفته در سکه‌های ایلخانی موزۀ ملی باغ‌ فین کاشان هستند.
نتیجه‌گیری: نوشتار سکه‌­های ایلخانی موزۀ ملی باغ­فین مرتبط ‌با مذهب شیعه (اسامی ائمۀ اطهار (ع) و تسنن (اسامی خلفای راشدین) است. قاب‌های تزیینی هندسی متشکل از دایره، نقوش گیاهی، اجرام آسمانی و نقوش با کاربری تمغا، ازجمله نمودهای بصری به‌کار رفته در این سکه‌هاست که به مانند دیگر دوره‌های تاریخی ایران مذهب و سیاست  عصر خود را بازنمایی کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


- ابن ‌فوطی، عبدالرزاق. (1381). الحوادث الجامعه (رویدادهای قرن هفتم هجری) (ترجمۀ عبدالمحمد آیتی). تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی.
- احمدی، عباسعلی، شاطری، میترا و شمسی، شیما. (1394). سکه‌های دورۀ ایلخانی، رسانه‌ای برای بازتاب بستر سیاسی و اجتماعی عصر خود. در مجموعه مقالات دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بیرجند، 1-13.
- اشپولر، برتولد. (1368). تاریخ مغول در ایران (ترجمۀ محمود میرآفتاب). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- امرایی، سیاوش. (1390). روند دگرگونی نقوش و شعائر مذهبی سکه‌های ایرانی از ایلخانی تا صفوی. (کارشناسی‌ارشد تاریخ). دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران.
- بویل، جی، آ. (1385). تاریخ ایران کمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی ایلخانان (ترجمۀ حسن انوشه) (ج 5). تهران: نشر امیرکبیر.
- بیانی، شیرین. (1393). مغولان و حکومت ایلخانی در ایران. تهران: سمت.
- ترابی‌طباطبایی، جمال. (1347). سکه‌های اسلامی ایران؛ دورۀ ایلخانی و گورکانی. تبریز: موزۀ آذربایجان ‌شرقی.
- ترابی‌طباطبایی، جمال. (1351). رسم‌الخط اویغوری و سیری در سکه‌شناسی. موزۀ آذربایجان، (۶)، ۸-۴۷.
- ترابی‌طباطبایی، جمال. (1353). سکه‌های متنوع از آباقاآن. بررسی‌های تاریخی، (6)، 177-۱۸۶.
- ثواقب، جهانگیر و امرایی، سیاوش. (1396). روند دگرگونی شعائر مذهبی برروی سکه‌های دورۀ ایلخانی. دو فصلنامۀ تخصصی تاریخ ایران اسلامی، 7 (2)، ۱-32.
- جعفری‌مذهب، محسن. (1390). واپسین ایلخان. پژوهش‌های علوم تاریخی، ۳(۱)، 25-۳۴.
- جوینی، عطاملک. (1385). تاریخ جهانگشای جوینی (تصحیح علامه محمد قزوینی). تهران: دنیای کتاب.
- حافظ‌ابرو، عبدالله‌بن لطف‌الله. (1380). زبده‌التواریخ (ترجمۀ کمال حاج سید جوادی). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- خزایی، محمد. (1381). هزار نقش. کتاب ماه‌ هنر، ۶(49-50)، ۱۰۲-۱۰۳.
- خسروی، فریبرز. (1387). بررسی نقوش سکه‌های دوران ایلخانی موزۀ ملک تهران با کاربری در گرافیک معاصر، پروژه عملی: بازسازی نقوش سکه‌ها، طراحی پوستر و طراحی حروف. ( کارشناسی‌ارشد ارتباط تصویری). دانشگاه تربیت‌ مدرس، تهران، ایران.
- رجبی، پرویز. (1390). کاشان نگین انگشتری تاریخ ایران. تهران: پژواک کیوان.
- رضوی، سید ابوالفضل. (1388). نظام پولی در عصر ایلخانان (736-654 هـ.ق و 1238-1256 میلادی). پژوهش‌های تاریخی، 4، 65-86.
- رویمر، ه.ر، فراگز، برت، کندی، ای.س، امورتی، ب.س، ویلسن، پیندر، گری، بازل، صفا، ذبیح­الله و شیمیل، آن­ماری. (1387). تاریخ ایران دورۀ تیموریان. پژوهش دانشگاه کمبریج (ترجمۀ یعقوب آژند). تهران: جامی.
- سرافرازی، عباس. (1389). گرایش‌های سیاسی، مذهبی ایلخانان براساس مسکوکات ایلخانی 651-۷۵۶ ق. پژوهش‌های تاریخی، (2)، 47-۶۶.
- سرفراز، علی‌اکبر و آورزمانی، فریدون. (1388). سکه‌های ایران از آغاز تا دورۀ زندیه. تهران: انتشارات سمت.
- شرفی، محبوبه. (1395). نظام ضرب سکه و مبادلات پولی در عصر ایلخانی. پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، ۱۰(19)، 121-۱۴۴. - Doi:10.22111/jhr.2017.2977
- شمسی، شیما، شاطری، مریم و احمدی، عباسعلی. (1397). تحلیل فرآیند مشروعیت‌سازی بر سکه‌های ایلخانی (657-۷۳۶ ق). جستارهای تاریخی،9(۲)، 93-121. Doi: 10.30465/hcs.2018.4037
- شهبازی، اسمر. (1394). بررسی سکه‌های ایلخانان مغول (کارشناسی‌ارشد ایران‌شناسی). دانشکدۀ ادبیات و علوم‌انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
- صالحی، امیرحسین. (1393). تجزیۀ عنصری سکه‌های ایلخانی جهت پی ‌بردن به وضعیت اقتصادی و سیاسی زمان مورد مطالعه با روش PIXE (رسالۀ دکتری باستان‌شناسی). دانشگاه تربیت ‌مدرس، تهران، ایران.
- عقیلی، عبداالله. (1360). سجع در سکه. آینده، 7(1 و 2). 38-41.
- علاءالدینی، بهرام .(1395). سکه‌های ایران از طاهریان تا خوارزمشاهیان. تهران: فرهنگسرای میردشتی.
- علیزاده‌مقدم، حمیدرضا. (1388). پژوهشی در سکه‌های اولجایتو هشتمین ایلخان مغول. تهران: پازینه.
- فضائلی، حبیب‌الله. (1350). اطلس خط؛ تحقیق در خطوط اسلامی. اصفهان: انجمن آثار ملی اصفهان.
- کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد. (1384). تاریخ اولجایتو (ترجمۀ مهین همبلی). تهران: علمی فرهنگی.
- لطف‌آبادی، محسن، خلعتبری، اللهیار و حسنی، عطالله. (1397). ناپایداری سیاسی در ایران قرن هشتم هجری: بررسی آماری عمر حکومت‌ها و میانگین سلطنت حکام. مجلۀ علمی و پژوهشی تاریخ ایران، 11(1). 29-56. 20.1001.1.20087357.1397.11.1.23. Doi:
- محمودی، فتانه و مهدوی، هامون. (1399). خوانش آیکونوگرافیک عناصر بصری حاکم بر نقوش سکه‌های دورۀ ایلخانی. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 24، صص 169ـ186. Doi: 10.22084/nbsh.2019.17787.1855
- نجف‌زادۀ تربتی، احسان. (1398). اهمیت تاریخی سکه‌شناسی مغول و ایلخانان (کارشناسی‌ارشد تاریخ ایران اسلامی). دانشکدۀ ادبیات و علوم‌انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.
- نراقی، حسن. (1365). تاریخ اجتماعی کاشان. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
- نعمتی، محمدرضا. (1400). بررسی و تحلیل سکه‌های نویافته از محوطۀ زلف‌آباد فراهان. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 5(۱۸)، ۱۷۸-۱۵۹. Doi:10.30699/PJAS.5.18.159
- Diler, Ö.; Diler, E. N.; Kürkman, G. & Hinrichs, J. C., (2006). Ilkhans: Coinage of the Persian Mongols. Turkuaz Kitapçılık.
- Salehi, A., Neyestani, J., Noubari, A. R. H., & Mousavi, S. M. (2015). Religious architectural elements on īl-khānid coins. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 15(1), 51-60.