گونه‌شناسی و تحلیل بصری شکسته‌نویسی‌های سید علی اکبر گلستانه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد تهران، تهران، ایران.

2 استادیار گروه نقاشی، دانشکده‌ هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

3 استادیار گروه هنر اسلامی، دانشکده‌ هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

4 دانشیار، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شیراز، شیراز ایران.

چکیده

مقدمه: سید علی‌اکبر گلستانه از شکسته‌نویسان صاحب ‌سبک و برجسته در خط شکسته است که آثار و جایگاه وی در تاریخ خوشنویسی بیش‌وکم مورد توجه هنرمندان و پژوهشگران خوشنویسی بوده است. نظر به اهمیت جایگاه این خوشنویس شکسته‌نستعلیق، شناسایی ویژگی‌های هنری و سبک‌آثار وی همچنان ضروری به‌نظر می‌رسد. با این ملاحظه، پژوهش حاضر به گونه‌شناختی و تحلیل بصری آثار شکسته‌نویسی سید علی‌اکبر گلستانه از نظر حسن وضع و ترکیب می‌پردازد. شناسایی ویژگی‌های گونه‌شناختی و سبک‌شناسانه‌ی آثار شکسته‌نویسی سید علی‌اکبر گلستانه با تأکید بر حُسن وضع و ترکیب، هدف اصلی پژوهش حاضر است.
روش پژوهش: داده‌های پژوهش حاضر به‌‌روش کتابخانه‌ای و با اتکا ‌به تصویر اصل آثار در مرقعات و قطعات خطی و چاپی گرد آمده است. نوع تحلیل در این پژوهش، کیفی و به شیوه تحلیل بصری است که براساس مؤلفه‌‌های تحلیل بصری آثار تجسمی و مفاهیم تخصصی مربوط ‌به آداب و قواعد خوشنویسی (ناظر بر خط شکسته‌نستعلیق) صورت گرفته است.
یافته‌ها: آثار شکسته‌نویسی گلستانه دو گونه متون منثور و منظوم را در بر می‌گیرد. کرسی چندگانه و سوارنویسی حروف و کلمات از ویژگی‌های سطرنویسی‌های وی است که با طول سطر نسبت مستقیم دارد. نمونه‌هایی از شکسته‌نویسی‌های گلستانه، که تعداد کمتری از آثار وی را دربر می‌گیرد، شامل قطعاتی در دانگ خفی است که به‌صورت چلیپایی و چندسویه اجرا شده‌اند. از نظر حسن وضع، گرایش به کادر و کرسی افقی، در عین حال کرسی‌های چندگانۀ فرعی در اغلب آثار و نیز چندسویه‌نویسی در برخی از آثار از ویژگی‌های شکسته‌نویسی گلستانه است.
نتیجه‌گیری: وجه غالب آثار گلستانه در گونۀ سطرنویسی و تمایل ‌به جلی‌نویسی است. گرایش به کادر و کرسی افقی و در عین حال کرسی‌های چندگانۀ فرعی، خصوصیات غالب آثار وی است. همچنین دودانگ‌نویسی (خفی و جلی) در شماری از آثار گلستانه دیده می‌شود. در مبحث ترکیب مفردات نیز ویژگی‌های پیچیده‌نویسی، نظام ترکیب و توزیع مدّات، گرایش به همنشینی دوایر به دو صورت افقی و پلکانی و ترکیب خرداندام‌ها (شامل تکرار حرکات مشابه و هم‌راستا، تماس، تداخل و ادغام حروف با همدیگر) در آثار گلستانه، قابل ‌بیان است.

کلیدواژه‌ها


- باباشاه الاصفهانی، میرزاحبیب. (۱۳۹۱). آداب المشق (به‌کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی). تهران: پیکره.
- سراج شیرازی، یعقوب بن حسن. (۱۳۷۶). تحفة المحبین (‌تصحیح کرامت رعنا حسینی و ایرج افشار). تهران: میراث مکتوب.
- سفیدآبیان، حمید. (۱۳۹۱). بوستان گلستانه. تهران: سفیدآبیان.
- فرید، امیر. (۱۴۰۱). شیوه‌های مرسوم شکسته‌نویسی در دورۀ قاجار. پیکره، (27)، 94-81.  DOI: 10.22055/PYK2022.17669.
- فضائلی، حبیب‌اله. (۱۳۷۶). اطلس خط. تهران: سروش.
- قلیچ‌خانی، حمیدرضا. (۱۳۹۲). درآمدی بر خوشنویسی ایرانی. تهران: فرهنگ معاصر.
- قلیچ‌خانی، حمیدرضا، ملک‌زاده، مجتبی، جدی، محمدجواد و حامدی، محمدحسن. (۱۴۰۰). گزیده ای از آثار گنجینه موزه خوشنویسی ایران. تهران: سازمان زیباسازی شهرداری تهران.
- مرقع رنگین. (۱۴۰۲). مرقع رنگین، مجلد ۳ (به‌اهتمام شورای ارزشیابی و عالی انجمن خوشنویسان ایران). تهران: انتشارات سبزه.
- معنوی راد، میترا. (۱۳۹۲). تعامل ساختار و سبک در شکسته نویسی شفیعا، درویش و گلستانه. فصلنامه نگره، (۲۷)27، 34-20.
- مشعشعی، رضا. (۱۳۷۵). گلستانی از گلستانه. تهران: یساولی.
- مشعشعی، غلامرضا. (۱۳۹۱). احوال و آثار درویش عبدالمجید طالقانی. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
- ملک‌زاده، مجتبی. (۱۳۸۵). سطر. تهران: پیکره.
- میرزاابوالقاسمی، محمدصادق. (۱۳۹۴). آداب مهرنویسی در تمدن اسلامی. تهران: کتابخانۀ ملی.
- هاشمی‌نژاد، علیرضا. (۱۳۹۳). سبک شناسی خوشنویسی قاجار. تهران: فرهنگستان هنر.
- همایون‌فرخ، رکن‌الدین. (۱۳۶۵). هفت برگ گل از گلستانه. تهران: نقره.
 
- Babashah Isfahani. (2012). Adab al-mashq (with the efforts of Hamidreza Qelich Khani). Tehran: Paykareh. [In Pesian]
- Farid, A. (2022). Common methods of Shikasta writing in the Qajar period. Paykareh, 11(27), 94-81. DOI: 10.22055/PYK2022.17669. [In Pesian]
- Fazaeli, H. A. (1997). Calligraphy Atlas. Tehran: Soroush. [In Pesian]
- Hashemi Nejad, A. R. (2014). Qajar calligraphy stylistics. Tehran: Art Academy (Farhangestan-e Honar). [In Pesian]
- Homayun Farrokh, R. (1986). Seven flower leaves of Golestaneh (Haft Barg-e Gol az Golestaneh). Tehran: Noghreh. [In Pesian]
- Malek Zadeh, M. (2006). Line (Satr). Tehran: Paykareh. [In Pesian]
- Maꞌnavi Rad, M. (2013). The interaction of structure and style in Shafiā, Darvish, and Golestaneh's Shikasta writing. Negare Quarterly, 8(27), 20-34. [In Pesian]
- Mirza Abulqasemi, M. S. (2015). Principles of seal engraving in Islamic civilization. Tehran: National Library. [In Pesian]
- Moshashaie, Gh. R. (2012). The status and works of Darvish Abdul Majid Taleqani. Tehran: Islamic Consultative Assembly Library. [In Pesian]
- Moshashaie, R. (1996). Golestan-e Golestaneh. Tehran: Yassavoli. [In Pesian]
- Qelich Khani, H. R. (2013). An introduction to Iranian calligraphy. Tehran: Contemporary Culture (Farhang-e Moaser). [In Pesian]
- Qelich Khani, H. R., Malekzadeh, M., Jeddi, M. J., & Hamedi, M. H. (2021). A selection of the treasured works of the Iran Calligraphy Museum. Tehran: Tehran Municipality Beautification Organization. [In Pesian]
- Sefid Abian, H. (2012). Golestaneh's Boostan. Tehran: Sefid Abian. [In Pesian]
- Seraj Shirazi, Y. b. H. (1997). Tohfat al-mohebin (A masterpiece of lovers) (K. Rana Hosseini & I. Afshar, Ed.). Tehran: Written Heritage. [In Pesian]