بن‌مایه و عوامل تحول و تطور «نقش سواستیکا» در هنر ایران از دورۀ باستان تا سلجوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

2 دانشیار دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

چکیده

مقدمه: یکی از کهن‌ترین نقوش هندسی دنیای باستان نقشی است که از دو خط متقاطع- چلیپا با بازوهایی شکسته ‌شده یا زاویۀ نود درجه ایجاد شده است. این نقش در منابع بین‌المللی به «سواستیکا» با مفهوم هستی نیک و در منابع فارسی به «گردونۀ خورشید» و «مهرانه» معروف است. محققان منشأ این نقش را تمدن‌های کهنی همچون درۀ سند، مصر، چین، بین‌النهرین و اقوام آریایی می‌دانند که با وجود نام‌های مختلف دارای ساختار فرمی مشابهی هستند. این نقش در ایران، نخستین‌‌بار از هزارۀ پنجم  قبل از میلاد برروی سفال مصور شده و تداوم به‌کارگیری آن تا اوایل دورۀ اسلامی نیز دیده می‌شود. شناسایی بن‌مایه و عوامل ترسیم نقش سواستیکا در هنر ایران و نمایش سیر تحول و تطور آن، از منظر فرم و محتوا، در هنر ایران پیشااسلامی تا اوایل دوران اسلامی، از اهداف پژوهش حاضر است. که در این راستا به پرسش‌های، چگونگی سیر تحول فرمی و محتوایی این نقش در هنر ایران از دورۀ باستان تا دورۀ سلجوقی و عوامل مشترک و متمایز ترسیم آن در دورۀ پیشااسلامی و اسلامی پاسخ داده می‌شود.
روش پژوهش: پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تاریخی صورت گرفته و شیوۀ گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و میدانی بوده است. در این راستا، تعداد ۲۹ نمونه از دورۀ پیشااسلامی و اسلامی با ویژگی شاخص و متمایز که نمایش‌دهند‌ۀ سیر تحول و تطور نقش سواستیکا بوده، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.
یافته‌ها: حضور مذهب، به‌ویژه پرستش ایزدان، آیین‌های تدفین و مهرپرستی در ایران‌باستان، از دلایل مهم ترسیم نقش سواستیکا بوده و از این‌‌رو به «گردونۀ مهر» معروف است. نقوش نجومی همچون بروج دوازده‌گانه، اعتقادات و باورهای عامیانه همچون خوش‌شانسی، دوری از چشم بد و ایمن شدن از بلا، در نمایش این نقش، در دو دورۀ پیشااسلامی و اسلامی تأثیرگذار بوده است. در هنر اسلامی، این نقش نمادی از نور و به‌تبع آن خداوند معرفی شده است. در این دوران، علاوه‌بر نمایش فرم اولیۀ خود، در برخی آثار با ترکیب فرم‌های منحنی و نقوش گیاهی به «گره‌ سلیمان» و «شمسه» تبدیل گشته است.
نتیجه‌گیری: سواستیکا در هنر ایران از دوره باستان تا اوایل دوره اسلامی، نمادی مقدس و اغلب در خدمت اساطیر و مذاهب کهن بوده است. این نقش در دوران اولیه، نمادی از خدای خورشید و ایزدبانوان و به‌مرور مرتبط با نمادهای آیینی میترائیسم و زرتشتی در آثار هنری حضور یافت. در دوره اسلامی این نقش دچار استحاله و دگردیسی گردید و نمادی از خداوند و اشخاص مقدس اسلامی مورد استفاده قرار گرفت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- اسفندیاری، آپه‌نا. (۱۳۸۸). چلیپا، رمز انسان کامل. پژوهش در فرهنگ و هنر، ۱(۱)، ۵-۱۹.
- اکبری، تیمور و الیکای دهنو، ثریا. (1385). چلیپای شکسته، نماد رازآمیز. تهران: سمیرا.
- باجلان‌فرخی، محمدحسین. (1389). در قلمرو انسان‌شناسی. تهران: اساطیر.
- بختورتاش، نصرت‌الله. (۱۳۵۱). گردونه خورشید یا گردونه مهر. بررسی‌های تاریخی، ۳، ۶۵-۱۰۰.
- بختورتاش، نصرت‌اله. (1386). نشان رازآمیز، گردونه خورشید یا گردونه مهر. تهران: فروهر.
- بویس، مری. (۱۳۸۹). زرتشتیان و باورها و آداب دینی آن‌ها (مترجم عسگر بهرامی). تهران. ققنوس.
- بهنام، عیسی. (1344). داستانی از حسنلو و جام آن. مجلۀ هنر و مردم، (36)، 2-6.
- پرادا، ادیت. (۱۳۸6). هنر ایران باستان (مترجم یوسف مجیدزاده). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- پوپ، آرتور آپهام و فیلیپس اکرمن. (۱۳۸۷). سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز (مترجم سیروس پرهام) (جلد 4). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- جابز، گرترود. (1370). سمبل‌ها (مترجم محمدرضا بقاء‌پور). تهران: نشر مرکز.
- جهانیان، اردشیر. (1337). کاسۀ زرین که در تپۀ حسنلو کشف شد. هوخت، 8.
- خزایی، محمد. (۱۳۸۰). نقش شیر نمود امام علی (ع) در هنر اسلامی. کتاب ماه هنر، (۳۱ و ۳۲)، ۳۷-۳۹.
- خزایی، محمد. (1387). شمسه؛ نقش حضرت محمد (ص) در هنر اسلامی ایران. کتاب ماه هنر، (120)، 56-63.
- دانشگر، احمد. (1384). 27 مقالۀ فرش دستباف. تهران. بهجت.
- داودی، حوری و حسین‌آبادی، زهرا. (1401). بررسی و تحلیل نمادشناسانه نقش آتش در ایران پیش از اسلام با تأکید بر آثار دوره ماد و هخامنشی. پیکره. 11(28). 24-38.
- ذاکرین، میترا. (1390). بررسی نقش خورشید بر سفالینه‌های ایران. هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، 3(46)، 23-33.
- شبیری دوزینی، مهدی. (۱۳۸۹). بررسی ویژگی‌های تصویرگری در سفالینه‌های سامانی نیشابور (پایان نامه ارشد تصویرسازی)، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد.
- صادقپور فیروزآباد، ابوالفضل، و میرعزیزی، سیدمحمود. (1398). بررسی تحلیلی تأثیر مضامین و نقش‌مایه‌های فلزکاری ساسانی بر فلزکاری آل بویه. نگره، 14(50 )، 19-37.
- صلواتی، مرجان. (۱۳۸۷). تجلی نماد گردونه خورشید «مهرانه» در قالی‌های ایل قشقایی. گلجام. (۹)، ۳۵-۴۸.
- ضیاءپور، جلیل. (1353). نقوش زینتی ایران زمین از کهن‌ترین زمان تا مادها. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
- فرای، ریچارد. (۱۳۷۷). میراث باستانی ایران. مترجم: مسعود رجب‌نیا. تهران: علمی و فرهنگی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1960). شاهنامه(بر اساس نسخه نه جلدی چاپ مسکو، پیشگفتار یوگنی ادواردیچ برتلس؛ بازخوانی و ویراستاری متن امین توکلی). مسکو: اداره انتشارات ادبیات خاور.
- قائم، گیسو. (۱۳۸۸). پیام چلیپا بر سفالینه‌های ایران. صفه، ۱۹(۴۹)، ۳۱-۴۶.
- قائم‌مقامی، جهانگیر. (۱۳۴۵). شیر و نقش آن در معتقدات آریایی‌ها. بررسی‌های تاریخی، (۳)، ۹۱-۱۴۲.
- کامبخش‌فرد، سیف اله. (1380). آثار تاریخی ایران. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
- کشتگر، ملیحه. (۱۳۹۱). بررسی تطبیقی چلیپا ‌به‌عنوان نماد دینی در تمدن‌های ایران باستان، هند و چین، بین‌النهرین. نقش‌مایه، ۵(۱۲)، ۶۳-۷۵.
- کوپر، جی سی. (۱۳۷۹). فرهنگ مصور نمادهای سنتی (مترجم ملیحه کرباسیان). تهران: فرشاد.
- گروبه، ارنست. (۱۳۸۴). سفال اسلامی (گردآوری: ناصر خلیلی و مترجم فرناز حائری). تهران: کارنگ.
- گیرشمن، رمان. (1371). هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی (مترجم عیسی بهنام). تهران: علمی و فرهنگی.
- لیره، عاطفه. (۱۳۹۴). بررسی جایگاه نقش گردونۀ مهر در هنر ایران باستان (پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد پژوهش هنر). دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تهران، ایران.
- ماه‌وان، فاطمه. (1398). صلیب شکسته، نماد آیین مهر. پاژ، 2(34)، 166-176.
- محسنی، منصوره و باستان‌فرد، متین. (۱۳۹۹). بررسی گونه‌های کهن الگوی چلیپا در معماری ایرانی. آرمانشهر، ۱۳(31)، ۱۲۵-۱۴۳. Doi: 10.22034/aaud.2020.113263.
- نجاتیان، محمدحسین. (بی‌تا). و جهان واژگون شد. تهران: سیمرغ.
- نجفی قره‌آغاجی، محمدضا. (1390). جستاری در نقوش هنری جام طلایی حسنلو و پیشینه نقوش آن.  نقش‌مایه، 4(7)، 81- 88.
 
 
- Akbari, T. & Elikai Dehnu, S. (2006). Swastika: The secret symbol. Tehran: Samira. [In Pesian]
- Bajlan Farrokhi, M. H. (2010). In the realm of anthropology. Tehran: Asatir. [In Pesian]
- Bakhturtash, N. (1972). Gardune-e khorshid or Gardune-e Mehr. Barrasi-haye Tarikhi (Historical reviews), 3, 65-100. [In Pesian]
- Bakhturtash, N. (2007). Mysterious symbol, Gardune-e khorshid or Gardune-e Mehr. Tehran: Fravahar. [In Pesian]
- Behnam, I. (1945). A story of Hasanlu and its cup. Honar va Mardom Magazine (Art and People), (36), 2-6. [In Pesian]
- Boyce, M. (2002). Zoroastrians, their religious beliefs and practices (A. Bahrami, Trans.) Tehran: qoqnoos.
- Burillo-Cuadrado, M P & Burillo-Mozota, F. (2014). The Swastika as representation of the Sun of Helios and Mithras. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 14(3), 29-36.
- Changiz, S. & Balkhariqahi, H. (2017). Symbolic numerical, geometrical and animal concepts analysis in a pottery of Nishapur (with Emphasis on Religious Themes of the Fourth Century A.H.). Journal of Great Khorasan, 7(25), 1-14. [In Pesian]
- Coimbra, F. (2011). The astronomical origins of the Swastika motif. Proceedings of the International Colloquium - The intellectual and spiritual expressions of non-literate peoples. Atelier, Capo di Ponte. 78-90.
- Cooper, J. C. (2000). An Illustrated encyclopaedia of traditional symbols (translated into Farsi by Malihe Karbasian). Tehran: Farshad. [In Pesian]
- Daneshgar, A. (2005). 27 articles of hand-woven carpets. Tehran: Behjat. [In Pesian]
- Davoudi, H., & Hosseinabadi, Z. (2022). Symbological investigation and analysis of fire motifs in pre-Islamic Iran: Emphasizing works of the Median and Achaemenid periods. Paykareh, 11(28), 24-38. Doi: 10.22055/pyk.2022.17681 [In Pesian]
- Esfandiari, A. (2009). Chelipa, the secret of the perfect man. Pazhohesh dar Farhang va Honar (Research in culture and art magazine), 1(1), 5-19. [In Pesian]
- Ferdowsi, A. (1960). Shahnameh (based on the nine-volume edition of the Moscow edition, preface by Yevgeny Eduardich Bertels; rereading and editing of the text by Amin Tavakoli). Moscow: Oriental Literature Publishing House. [In Pesian]
- Filippou, C. (2016). Sacred Symbols, Part 1, Svastika- Swastika- Gammadion- Tetraskelion- Fylfot, SACRED SYMBOLS, Part 2, 1-9.
- Frye, Richard. N. (2007). The heritage of Persia (M. Rajabnia, Trans.). Tehran: Elmi Farhangi. [In Pesian]
- Ghirshman, R. (1992). Iranian art during the Median and Achaemenid periods. (I. Behnam, Trans.)(3rd edition). Tehran: Elmi-farhangi Publishing Company. [In Pesian]
- Grubeh, Ernst, J. (2005). Islamic pottery (F. Haeri, Trans.) (Vol. 7). Tehran: Karang. [In Pesian]
- Herzfeld, Ernst E. (2001). Iran in the ancient East (H. Santhizadeh, Trans). Kerman: Research Institute of Humanities and Cultural Studies and Shahid Bahonar University of Kerman. [In Pesian]
- Hinnels, J. (2006). Understanding Iranian mythology. (J. Amoozgar & A. Tafzali, Trans) (21st edition). Tehran: Cheshmeh. [In Pesian]
- Ibrahimov, T. (2018). Motif 'Moving Swastika' (origin and symbolism of the ancient motive). Azerbaijan National Academy of Sciences, Baku. 1-13.
- Jahanian, A. (1958). The golden bowl that was discovered in Hasanlu. Hokht, 8. [In Pesian]
- Jelena Erdeljan, B V. (2016). Eikōn and Magic. Solomon's Knot on the Floor Mosaic in Herakleia Lynkestis, IKON Journal of Iconographic Studies, (9), 99-108.
- Jobes, G. (1991). Symbols (M. Baghapour, Trans). Tehran: Markaz Pub. [In Pesian]
- Kambakhsh Fard, S. (2001). IRAN's historic places. Tehran: Cultural Heritage Research Institute. [In Pesian]
- Keshtgar, M. (2012). A comparative study of Chalipa as a religious symbol in the civilizations of ancient Iran, India and China, Mesopotamia. Naghsh Maye, 5(12), 63-75. [In Pesian]
- Khazaei, M. (2001). The motif of the lion in the Islamic art of Imam Ali. Ketab-e Mah-e Honar (Book of the Month of Art), (31 & 32), 37-39. [In Pesian]
- Khazaei, M. (2008).The Sun The motif of Hazrat Muhammad in the Islamic art of Iran. Ketab-e Mah-e Honar (Book of the Month of Art), (120), 56-63. [In Pesian]
- Lireh, A. (2015). Investigating the motif of the Gardune-e Mehr in the art of ancient Iran (master's thesis on art research). Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Tehran Markaz Branch, Tehran, Iran. [In Pesian]
- Mah Van, F. (2019). The broken cross, the symbol of Mithraism. Pazh, 2(34), 166-176. [In Pesian]
- Mailland, F. (2015). Ibex, crescent and Swastika as symbols of a lunar god in the rock art of the Ancient Near East and Central Asia. The intellectual and spiritual expressions of non-literate peoples. Atelier, Capo di Ponte. 47-52.
- Melikian-Chirvani, A. S. (1974). The white bronzes of early Islamic Iran. Metropolitan Museum Journal. Vol 9. New York: Metropolitan Museum of Art.
- Mohseni, M., & Bastanfard, M. (2020). A study of ancient types of cross pattern in Iranian architecture. Armanshahr Architecture & Urban Development, 13(31), 125-143.
Doi: 10.22034/aaud.2020.113263. [In Pesian]
- Nafisi, S. (2005). Social history of Iran in pre-history and the beginning of history. Tehran: Asatir. [In Pesian]
- Najafi Qara Aghaji, M.R. (2012). A search on the artistic designs of Hassanlou Tali Cup and the background of its designs. Naghsh Mayeh, 4 (7), 81-88. [In Pesian]
- Nejatian, M. H. (n d). And the world turned upside down. Tehran: Simurgh. [In Pesian]
- Nihart, A. (1987). The origin of Chalipa (S. Izidy, Trans.). Tehran: Toka. [In Pesian]
- Nik Kholgh, A. (2011). A comparative study of fertility symbols in the Sassanid and Safavid periods (Master's Thesis of Handicrafts). Applied Arts Unversity, Art University, Tehran, Iran. [In Pesian]
- Pope, A. & Ackerman, P. (2008). A survey of Persian art, from prehistoric times to the present (Vol. 6). Tehran: Elmi Farhangi pub. [In Pesian]
- Prada, E. (2004). The Art of ancient Iran. Tehran: Tehran University Press. [In Pesian]
- Qaem Maghami, J. (1966). The lion and its motif in Aryan beliefs. Barrasi-haye Tarikhi (Historical reviews), (3), 142-91. [In Pesian]
- Qaem, G. (2009). The message of cross motif on potsherds. Soffeh, 19(49), 31-46. [In Pesian]
- Sadeghpour Firuzabadi A. & Mirazizi, M. (2019). Analytic study of the impact of themes and motifs of Sassanid metalwork on Buyid metalwork. Negareh, 14(50), 19-37. [In Pesian]
- Salavati, M. (2008). The sun symbol of «Swastika» in Qashqa'i carpets. Goljaam, 4(9), 35-48. [In Pesian]
- Sattarnezhad, S. , Parvin, S., & Hendiani, E. (2020). The symbology of Swastika in the Gonbad-e-Sorkh tomb. Codrul Cosminului, 26(1), 7-18.
- Shobeiri Dozeini, M. (2011). The Investigation of the Illustration Features in Samani Potteries of Nishapur (Master's Thesis of Illustration). Shahed Unversity, Tehran, Iran. [In Pesian]
- Vandenberg. L. (1969). Archeology of ancient Iran (I. Behnam, Trans.). Tehran: University of Tehran Press. [In Pesian]
- Yahaghi, M. J. (2007). The culture of myths and stories. Tehran: Farhang Moaser. [In Pesian]
- Zakerin, M. (2011). Investigating the role of the Sun on Iranian pottery. Honar-Ha-Ye-Ziba - Honar-Ha-Ye- Tajasomi (Fine Arts - Visual Arts), 3(46), 23-33. [In Pesian]
- Ziapour, J. (1974). Ornamental motifs of Iran from the most ancient times to the Medes. Tehran: Ministry of Culture and Arts. [In Pesian]
- Zidan, B. (2020). The concept and utilization of Swastika 'hooked cross' on Islamic artefacts. Journal of the General Union of Arab Archaeologists, 5(1), 29-51.