کنش‌مندی هنری و فرهنگی قالی ایرانی در سفرنامه‌های عصر صفوی

نوع مقاله : مروری

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کوثر بجنورد، ایران.

2 دکترای زبان و ادبیات فارسی، کارشناس فرهنگی دانشگاه کوثر بجنورد، ایران.

چکیده

مقدمه: در میان ادوار تاریخی ایران‌زمین، عصر صفوی از منظر پرداختن به انسان‌شناسی فرهنگی اقوام ایرانی ارزش به‌سزایی دارد. جایی که در آن به لطف آشنایی با جهان غرب، بنیان‌های نقد اجتماعی و نگاه انتقادی به مشکلات و مصایب اجتماعی شکل گرفت و همزمان عناصر زشت و زیبای سازندۀ جامعه ایرانی به اروپا نمایانده شد. آرای سیاحان اروپایی در باب عناصر فرهنگی جامعۀ ایران، آیینۀ تمام‌نمایی است که تبیین و تحلیل آن می‌تواند به شناخت ارکان عمدۀ فرهنگ و تمدن ایرانی در آن روزگار بیانجامد. توجه اعجاب‌برانگیز سفرنامه‌های دورۀ صفویه به قالی ایرانی و تبیین زیبایی و ظرافت آن در شمار مواردی است که سیاحان فرنگی در نوشته‌های خود آورده و از این رهگذر بر یکی از بنیان‌های فرهنگی ایران و یکی از ملزومات زیست‌بوم جامعۀ ایرانی انگشت نهاده‌اند. در پژوهش حاضر به این پرسش که سفرنامه‌های فرنگی روزگار صفویه، کدام ابعاد انسان‌شناسی، هنری و تجاری در پیوسته با فرش ایرانی را تبیین کرده‌اند و این ابعاد در نگرش غربیان نسبت ‌به ایرانیان چه تأثیری نهاده پاسخ داده می‌شود.
روش پژوهش: این پژوهش متکی به‌شیوۀ توصیفی- تحلیلی است که پس از استخراج مطالب مورد نظر از متون مورد بررسی، به کمک منابع کتابخانه‌ای تبیین و تحلیل شده است. نظر به اینکه این پژوهش براساس داده‌های تاریخی مندرج در سفرنامه‌ها صورت پذیرفته، لذا روش پژوهش تاریخی نیز در شمار روش‌های پژوهش است.
یافته‌ها: بر بنیاد آنچه ازخلال بررسی یاد کرد قالی ایرانی و متعلقات آن در سفرنامه‌های فرنگی عصر صفوی استنباط می‌شود، فرش ایرانی یکی از نیکوترین و جذاب‌ترین رسولان فرهنگی ایران در نگاه اروپاییان سدۀ هفدهم میلادی و پس از آن بوده که توانسته است با جاذبۀ بصری شگفت‌انگیزخود، سیمایی مقبول از ایران عصر صفوی در خاطر فرنگیان ترسیم نماید. قالی ایرانی افزون‌بر ارزش و نفاست مادی، توانسته اعجاب هنری فرنگیان را برانگیزد و در بهبود نگرش آن‌ها نسبت ‌به اقوام متعدد ایرانی ایفای نقش نماید. همچنین پاره‌ای از هویت فرهنگی اقوام ایرانی از رهگذر نقش و طرح‌های قالی برای اروپاییان هویدا شده است.
نتیجه‌گیری: در سفرنامه‌های فرنگی اشاره به مراکز قالیبافی، دانش بومی قالیبافی و آداب و رسوم در پیوسته با آن فراوان است. بخش قابل‌توجهی از مؤلفه‌های فرهنگی اقوام ایرانی، همچون پیوند طرح‌های قالی با قصه‌های اساطیری و تاریخ ایرانی، کاربست فرش در مراسم مذهبی و مانند آن از دل تار و پود همین فرش به ناظر اروپایی شناسانده شده است. بیشینۀ توجه سفرنامه‌ها به مبحث تکثر، پراکندگی و تنوع طرح و نقش قالی ایرانی و کمینۀ آن مربوط‌ به آداب و رسوم ایرانی در پیوسته با فرش است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- احمدی، شهرام و موسوی، سیده‌طاهره. (1398). جاذبه‌های ایران عصر صفوی و کارکرد آن در جذب سیاحان اروپایی (به روایت آدام اولئاریوس). مجلۀ برنامه‌ریزی و توسعۀ گردشگری، 8(3)، 140-125.
- امیری، مهراب. (1369). ده سفرنامه یا سیری در سفرنامه‌های جهانگردان خارجی راجع‌به ایران. تهران: وحید.
- اوپی، جیمز. (1372). معمایی به‌نام پازیریک (ترجمۀ کیخسرو سُبحه). قالی و گلیم، 2(3)، 28-26.
- اولئاریوس، آدام. (1385). سفرنامۀ آدام اولئاریوس: ایران عصر صفوی از نگاه یک آلمانی (ترجمۀ احمد بهپور). تهران: ابتکار نو.
- باربارو، جوزوفا؛ کنتارینی، آمبروزیو؛ زنو، کاترینو و دالساندری، وینچنتو. (1349). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران (ترجمۀ منوچهر امیری). تهران: خوارزمی.
- بیهقی، ابوجعفر احمد. (1366). تاج المصادر (تصحیح و تحشیۀ هادی عالم‌زاده). تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- پاکباز، رویین. (1397). دایره‌المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
- پوپ، آرتور اپهام. (1338). شاهکارهای هنر ایران (اقتباس و نگارش پرویز ناتل‌خانلری). تهران: صفی‌علیشاه.
- تاورنیه، ژان باتیست. (۱۳۸۹). سفرنامۀ تاورنیه (ترجمۀ حمید ارباب شیرانی). تهران: نیلوفر.
- تجدد، حسین. (1390). دایره‌المعارف فرش دستباف ایران. تهران: دایره‌المعارف ایران‌شناسی.
- جملی‌کارری، جووانی فرانچسکو. (۱۳۴۸). سفرنامۀ کارری (ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ). تبریز: ادارۀ کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
- حاجی‌خلیفه، مصطفی بن‌عبدالله. (1376). تقویم‌التواریخ (مترجم ناشناس. تصحیح میرهاشم محدث) (جلد اول). تهران: میراث مکتوب.
- دلاواله، پیترو. (۱۳۷۰). سفرنامۀ پیترو دلاواله: قسمت مربوط ‌به ایران (ترجمۀ شعاع‌الدین شفا). تهران: علمی فرهنگی.
- رضوانیان، قدسیه. (1388). سیر تحولی روایت در ادبیات سفرنامه‌ای ایران. تاریخ ادبیات، (63)، 191-175.
- شاردن، ژان. (۱۳۷۲). سفرنامۀ شاردن (ترجمۀ اقبال یغمایی). تهران: توس.
- شرلی، آنتونی. (۱۳۸۷). سفرنامۀ برادران شرلی (ترجمۀ آوانس، به‌کوشش علی دهباشی). تهران: نگاه.
- فریه، ر. دبلیو. (1374). هنرهای ایران (ترجمۀ پرویز مرزبان). تهران: فرزان.
- فیگوئروا، دن‌گارسیا دسیلوا. (۱۳۶۳). سفرنامۀ دن‌گارسیا دسیلوا فیگوئروا (ترجمۀ غلامرضا سمیعی). تهران: نشر نو.
- قدس، بابک. (1395). قالی و قالیبافی در عهد صفوی. تاریخ نگار، (2)، 56-37.
- کراچی، روح‌انگیز. (1382). دیدارهای دور: پژوهشی در ادبیات سفرنامه‌ای. تهران: چاپار.
- کلاویخو، روی‌گنزاله. (1344). سفرنامۀ کلاویخو (ترجمۀ مسعود رجب‌نیا). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- کمپفر، انگلبرت. (1363). سفرنامۀ کمپفر (ترجمۀ کیکاووس جهانداری) (چاپ سوم). تهران: شرکت سهامی خوارزمی.
- کنتارینی، آمبروسیو. (1349). سفرنامۀ آمبروسیو کنتارینی (ترجمۀ قدرت‌الله روشنی). تهران: امیرکبیر.
- گدار، آندره. (1377). هنر ایران (ترجمۀ بهروز حبیبی) (چاپ سوم). تهران: دانشگاه بهشتی.
- گرس، ایوُن. (۱۳۷۰). سفیر زیبا؛ سرگذشت و سفرنامۀ فرستادۀ فرانسه در دربار شاه سلطان حسین صفوی (ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی). تهران: نشر تهران.
- گیرشمن، رومن. (1370). هنر ایران (ترجمۀ عیسی بهنام). تهران: علمی و فرهنگی.
- مسرت، حسین. (1386). گزیده کتاب شناسی «نگرش بر سفرنامه ها»، آینه میراث، (۳۶و۳۷)، 450-443.
- میرزایی، عبدالله. (1396). مفاهیم نمادین نقشمایه‌های قالی پازیریک. پژوهش در هنر و علوم انسانی، 2(8). 12-1.
- میرزایی، کریم و رجبی، محمدعلی. (1398). قالی‌های ترکمنی در سدۀ نهم ه.ق سرآغازی بر قالی‌های نفیس صفوی. دوفصلنامه انجمن علمی فرش ایران، 35، 217-237.
- نیبور، کارستن. (۱۳۵۴). سفرنامۀ کارستن نیبور (ترجمۀ پرویز رجبی). تهران: توکا.
- نیکخواه، هانیه، رضوانی، سارا و هوشیار، مهران. (1391). بازشناسی قالی کرمان در دورۀ صفویه. کتاب ماه هنر، (166). 37-30.
- ورزی، منصور. (1355). هنر و صنعت قالی در ایران (چاپ دوم). تهران: رز.
- Mans, R. (1969). L’estat de la Perse en 1660. Gregg: Paris.
 
 
- Amiri, M. (1990). Ten travelogues or inspection in the travelogues of foreign travelers about Iran. Tehran: Vahid. [In Pesian]
- Barbaro, G., Contarini, A. Zeno, C., & Degli Alessandri, V. (1970). Travelogues of Venetians in Iran (M. Amiri, Trans.). Tehran: Kharazmi. [In Pesian]
- Bayhaqi, A. J. A. (1987). Taj al-Masader (H. Alamzadeh, Ed.). Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. [In Pesian]
- Chardin. J. (1993). Chardin's travelogue (I. Yaghmaei, Trans). Tehran: Toos. [In Pesian]
- Clavijo, R. G. (1965). Clavijo's travelogue (M. Rajabnia, Trans.). Tehran: Book Translation and Publishing Company. [In Pesian]
- Contarini, A. (1970). Ambrogio Contarini's travelogue (Q. Roshni, Trans.). Tehran: Amir Kabir. [In Pesian]
- Della Valle, P. (1991). Pietro Della Valle's travelogue: The part related to Iran (Sh. Shafa, Trans.). Tehran: Scientific and Cultural. [In Pesian]
- Ferrier, R.W. (1995). Arts of Iran (P. Marzban, Trans.). Tehran: Farzan. [In Pesian]
- Figueroa, D. G. S. (1985). Den García de Silva Figueroa's travelogue (Gh. Samiei, Trans.). Tehran: Nashr-e Now. [In Pesian]
- Godard, A. (1998). Iran's art (B. Habibi, Trans.) (3rd edition). Tehran: Beheshti University. [In Pesian]
- Ghirshman, R. (1991). Iranian art (I. Behnam, Trans.). Tehran: Elmi va Farhangi. [In Pesian]
- Gres, Y. (1991). Beautiful ambassador; The biography and travelogue of the French envoy in the court of Shah Sultan Hossein Safavi (A. A. Saeidi, Trans.). Tehran: Tehran Publishing. [In Pesian]
- Kaempfer, E. (1984). Kaempfer's travelogue (K. K. Jahandari, Trans.) (3rd edition). Tehran: Kharazmi Joint Stock Company. [In Pesian]
- Karachi, R. (2003). Faraway visits: A research in travelogue literature. Tehran: Chapar. [In Pesian]
- Mirzaei, A. (2017). Symbolic concepts of Pazyrik carpet motifs. Research in Arts and Human Sciences, 2(8). 12-1. [In Pesian]
- Mirzaei, K. & Rajabi, M. A. (2019). Turkmen carpets in the 9th century A.H., the beginning of the exquisite Safavid carpets. Bi-Quarterly Journal of Iranian Carpet Scientific Association, 35, 217-237. [In Pesian]
- Niebuhr, K. (1975). Carsten Niebuhr's travelogue (P. Rajabi, Trans.). Tehran: Tooka. [In Pesian]
- Olearius, A. (2006). The travelogue of Adam Olearius: Safavid Iran from the perspective of a German (A. Behpour, Trans.). Tehran: Ebtekar-e Now. [In Pesian]
- Opie, J. (1993). A riddle called Pazyrik (K. Kh. Sobheh, Trans.). Qali and Gelim, 2(3), 28-26. [In Pesian]
- Quds, B. (2016). Carpet and carpet weaving in the Safavid era. Tarikh Negar, (2), 56-37. [In Pesian]
- Pakbaz, R. (2018). Encyclopedia of art. Tehran: Farhang-e Moaser. [In Pesian]
- Shirley, A. (2008). Shirley brothers' travelogue (Avans, Trans., by A. Dehbashi). Tehran: Negah. [In Pesian]
- Tajadod, H. (2011). Encyclopaedia of Iranian handwoven carpets. Tehran: Encyclopedia of Iranology. [In Pesian]
- Varzi, M. (1976). Carpet art and craft in Iran (2nd Edition). Tehran: Rose. [In Pesian]