واکاوی ساختارمند مضامین نقوش جعبه- ترازوی نقاشی ‌شدۀ لاکی، با مضمون بارگاه حضرت سلیمان (ع)، متعلق ‌به دورۀ ابتدایی قاجار، محفوظ در موزۀ بریتانیا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه نقاشی، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

چکیده

مقدمه: جعبه‌های لاکی، در دورۀ قاجار، با کاربرد ابزار، به جعبه- قپان معروف بوده و وسیله‌هایی کاربردی بوده که با موضوعات متنوع نقاشی شده و منقوش و تزئین شده‌اند. جعبه‌های سفارشی کاربردی از کیفیت و اهمیت بالاتری برخودار بوده و به سفارش دربار تهیه می‌شده‌اند. یکی از این جعبه‌های نفیس نقاشی ‌شده در موزۀ بریتانیا قرار دارد. موضوع اصلی در نقاشی روی طول مستطیل بارگاه حضرت سلیمان (ع) و موضوع فرعی در عرض جعبه شکارشاهی است. این جعبه از نمونه‌های نادر کامل و سالم است که متعلق‌ به دورۀ ابتدایی قاجار بوده و شناخت آن می‌تواند به‌عنوان یک نمونۀ کامل و نادر راهگشای شناخت این هنر در دورۀ قاجار باشد. پرسش پژوهش حاضر این است که در این جعبه چه مضامینی در بخش‌های مختلف درون و بیرون آن نقاشی شده و ارتباط مضامین تصاویر با یکدیگر چگونه است؟ هدف پژوهش حاضر مطالعۀ ساختاری جعبه- ترازوی نقاشی ‌شده با مضمون بارگاه سلیمان نبی (ع) است که شامل ساختار و مضامینی است که داخل و خارج آن کار شده و ما را با این نوع جعبه‌ها و جنبۀ کاربردی آن آشنا می‌سازد.
روش پژوهش: این پژوهش کیفی است و از حیث روش توصیفی–تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای(اسنادی) است. جامعه آماری پژوهش حاضر؛ جعبه‌ای آینه‌ای به شماره192705251 درموزه بریتانیا متعلق به دوره قاجار است؛ جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و با ابزار فیش برداری و بارگیری نسخه‌های اینترنتی تصاویر انجام شده است. روش نمونه‌گیری هدفمند با بررسی جعبه ترازوی نقاشی شده لاکی با مضمون بارگاه حضرت سلیمان نبی (ع) انتخاب شده است.
یافته‌ها: یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که این جعبۀ نقاشی ‌شده موجبات هم‌آمیزی دستاوردهای هنر و زندگی را نشان داده و موضوعات مذهبی را به‌عنوان موضوع اصلی به‌کار رفته برروی جعبه معرفی می‌کند. نقاشی‌های این جعبه از ‌نظر سبک با دیگر وجه‌های جعبه دارای اشتراک است، ولی از نظر مضمون دارای افتراق بوده و با توجه به جنبۀ عملکردی جعبه انتخاب و اجرا شده است. ارتباط معنایی مضامین داخل و خارج جعبه با یکدیگر متفاوت است، ولی از سبک هنری یکسانی برخودار است. در این جعبه سه مضمون دیده می‌شود: برروی در جعبه، مضمون مذهبی بارگاه حضرت سلیمان نبی، در کناره‌های جعبه، مضمون فرهنگی شکار در دورۀ قاجار، در داخل جعبه، مضمون عرفانی گل و مرغ و آرایه‌های تزئینی هنرایرانی.

کلیدواژه‌ها


- ابراهیمی، معصومه. (1392). بررسی سیر تحول مفهومی دیو در تاریخ اجتماعی و ادبیات شفاهی. دو فصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، 1(2)، 53-81.
- آریا‌نژاد، فریا. (1387). بررسی دو نگاره از داستان اکوان دیو. فصلنامۀ هنر، (77)، 224-240.
- اسدپور، علی. (1399). مطالعۀ شمایل‌شناسانۀ نبرد رستم و دیو سپید در کاشی‌نگارۀ سر در ارگ کریم‌خان شیراز به‌روش اروین پانوفسکی. باغ نظر، 17(86)، 29-40.
- اکبری مفاخر، آرش. (1391). بنیادهای اساطیری و حماسی داستان دیوان مازندران در شاهنامه. پژوهشنامۀ ادب حماسی. 8(14)، 33-64.
- آموزگار، ژاله. (1383). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.
- بختیاری، فریبا. (1390). گل و مرغ در هنرهای کاربردی ایران (عصرصفوی متأخر تا دورۀ قاجار آغازین) (کارشناسی ارشد پژوهش هنر). دانشکدۀ هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
- براتی، پرویز. (1401). بازشناسی چهرۀ موجودات خیالی در روایت‌های ایرانی. تهران: نشر چرخ.
- برومند، ادیب (عبدالعلی). (1366). هنر قلمدان. تهران: جدید.
- پنجه‌باشی، الهه. (1400). مطالعۀ جعبه- قپان‌های نقاشی‌ شدۀ لاکی در دورۀ اول قاجار. پژوهش هنر، 11(22)، 17-29.
- پوپ، آرتوراپهام. (1387). سیری در هنر ایران (ترجمۀ سیروس پرهام). تهران: علمی- فرهنگی.
- جام، شیخ احمد. (1345). مقامات ژنده‌پیل (تألیف سدیدالدین محمد غزنوی، توضیحات: حشمت‌اله مؤید سنندجی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- جامی، نورالدین عبدالرحمن. (1336). نفحات‌الانس من حضرات‌القدس (به تصحیح مهدی توحیدی‌پور). تهران: کتابفروشی محمودی.
- جمالی، شادی و مراثی، محسن. (139۱). بررسی تطبیقی تزئینات کاشی‌کاری در معماری مساجد دورۀ صفویه و قاجاریه با تکیه ‌بر چهار مصداق تصویری. نشریه‌نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی، (10)، ۸۱-۹۴.
- خرمشاهی، بهاءالدین. (1380). حافظ‌نامه. تهران: علمی فرهنگی.
- خلیلی، ناصر. (1386). کارهای لاکی (ترجمۀ سودابه رفیعی سخایی). تهران: کارنگ.
- داوری، پریسا. (1392). حکمت‌های داستان سلیمان. پژوهشنامۀ تعلیمات ادبی، (17)، 156-115.
- دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه (ج ۸). تهران: دانشگاه تهران.
- رازی، ابوالفتوح. (1385). روح‌الجنان و روح‌الجنان (ترجمۀ حاج میرزا ابوالحسن شعرانی). تهران: اسلامیه.
- رسول‌زاده، عباس. (1389). سلیمان، اسطوره یا تاریخ؟. معرفت ادیان، (1)، 153-175.
- رونقی، افسانه، حلبی، علی‌اصغر و گذشتی، محمدعلی. (1397). حدیقه‌الحدیقه از دیدگاه روانشناسی تحلیلی یونگ. مطالعات عرفانی کاشان، (28)، 37-80.
- زمردی، حمیرا و نظری، زهرا. (1390). ردپای دیو در ادب فارسی. دو فصلنامۀ علامه، (31)، 56-98.
- سعادت، مصطفی. (1396). پراکنش غیرتصادفی مکان‌های جغرافیایی ایران که در نام آن‌ها دیو وجود دارد. ماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، (15)، 45-25.
- سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری. (1365). قصص قرآن مجید (به کوشش یحیی مهدوی). تهران: خوارزمی.
- شایسته‌فر، مهناز. (1386). معرفی نسخۀ خطی آثارالباقیۀ موجود در کتابخانۀ مدرسۀ عالی شهید مطهری. فصلنامۀ مطالعات هنر اسلامی، (6)، 25-42.
- شمیسا، عظیم، خواجه احمد عطاری، علیرضا و میرجعفری، حسین. (1395). بررسی فرم و عملکرد ابزارآلات فولادی اصناف قاجار. پژوهش هنر، 6(11)، 112-99.
- طباطبایی، احمد. (1343). دیو و جوهر اساطیری آن. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، (68)، 39-45.
- عسگری، فاطمه و زارع‌زاده، فهیمه. (1399). واکاوی غرائب‌نگاری نسخۀ مصور چاپ سنگی در بیان قصۀ حضرت سلیمان. تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، (25)، 181-213. . https://doi.org/10.22051/hph.2020.31225.1434
- عطار نیشابوری، فریدالدین. (1356). مصیبت‌نامه (تصحیح نورانی وصال). تهران: زوار.
- عظیمی‌پور، نسیم. (1392). دیو در شاهنامه با بررسی تطبیقی دیوها و شخصیت‌های منفی و آیین مزدیسنا. تهران: سخن.
- عفیفی، رحیم. (1374). اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی. تهران: طوس.
- قرآن مجید. (1386).ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، تهران: اسوه.
- قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (1361). ترجمۀ رسالۀ قشیریه ابی حسن ابن احمد عثمانی (به تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر). تهران: علمی- فرهنگی.
‌- کن‌بای، شیلا. (1391). نقاشی ایرانی (ترجمۀ مهدی حسینی). تهران: دانشگاه هنر.
- لعل‌شاطری، مصطفی و جعفری دهکردی، ناهید. (1395). تأثیر فعالیت میسیونرهای مسیحی بر مصورسازی قلمدان‌های عصر ناصری. نگارینۀ هنر اسلامی، (11)، 46-90.
- متینی، جلال. (1363). روایتی دیگر از دیوان مازندران. ایران‌نامه (مجلۀ تحقیقات ایران‌شناسی). 3(1)، نیویورک: بنیاد مطالعات ایران، 118-134.
- مجرد، مجتبی. (1396). عنقا و سلیمان تلمیحی فراموش‌ شده در ادب پارسی.کهن‌نامۀ ادب پارسی، (3)، 76-63.
- محمودی، فتانه. (1398). تصویرگری آثار نقاشی زیرلاکی (پاپیه‌ماشه) در دورۀ قاجار با رویکرد آیکونوگرافی. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 3(8)، 159-177.
- معین، محمد. (1381). فرهنگ فارسی (جلد 1). تهران: زرین.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (1361). کشف‌الاسرار و عده‌الابرار (تصحیح علی‌اصغرحکمت). بی‌نا.
- نقش‌بندی، سید ایوب، کزازی، میرجلال‌الدین و داودآبادی فراهانی، محمدعلی. (1395). چهره‌شناسی رستم و هم‌گرایی و ستیزه‌گری او با رستم زال درشاهنامۀ کردی (گورانی). جستارهای ادبی، (193)، 79-53.
- نیشابوری، ابواسحاق ابراهیم. (1359). قصص‌الانبیا (تصحیح حبیب یغمایی). تهران: بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
- هاکس، جیمز. (1928). قاموس کتاب مقدس. بیروت: مطبعه آمریکایی.
- هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. (1358). کشف‌المحجوب (به تصحیح ژوکوفسکی). تهران: طهوری.
- یاقوتی، منصور. (1380). دیو مظهر خشونت در ادب کهن. پژوهشنامۀ ادبیات کودک و نوجوان، (27)، 34-37.