نقش و رنگ در هنر و معماری: نشانه‌های هویت قوم بلوچ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه مهندسی معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سیستان و بلوچستان، ایران.

2 استادیار گروه صنایع دستی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سیستان و بلوچستان، ایران.

چکیده

مقدمه: منطقه بلوچستان به دلیل تنوع معماری و صنایع دستی، با وجود تفاوت‌های مشهود، هویت خاصی برای قوم بلوچ شکل می‌دهد. هدف این مطالعه شناسایی معنا و مفهوم رنگ‌ها و نقوش به‌کاررفته و تحلیل نقش آن‌ها به‌عنوان نمادهای هویتی قوم بلوچ است و این موضوع به درک بهتر ارزش‌ها و فرهنگ غنی این منطقه کمک می‌کند. بدین ترتیب، سوالات پژوهش به این مهم می‌پردازد که معنا و مفهوم، خواستگاه و منبع الهام رنگ‌ها و نقوش در صنایع دستی و مسکن بومی بلوچستان چیست؟ همچنین، چگونه نقوش و رنگ‌های به‌کاررفته در صنایع دستی و مسکن این منطقه را به‌عنوان نمادهای هویتی قوم بلوچ معرفی می‌شوند؟
روش پژوهش: پژوهش پیش رو به شیوه توصیفی- تحلیلی و یافته‌های آن از طریق منابع کتابخانه‌ایی، پایگاه‌های اطلاعاتی و بازدیدهای میدانی از انواع هنرها انجام شده است. جامعه آماری شامل مسکن بومی و هنرهای سنتی منطقه بلوچستان است و انتخاب نمونه‌ها با توجه به هدف پژوهش انتخابی بوده است. یافته‌های تحقیق به شکل کیفی تحلیل شده‌اند.
یافته‌ها: بررسی‌ها نشان می‌دهد که نقوش رنگارنگ در هنر بلوچی، به‌ویژه سوزن‌دوزی، نمادهای فرهنگی منحصربه‌فرد این قوم هستند و ریشه‌های مشترکی با فرهنگ‌های همسایه، به‌ویژه هند، دارند. رنگ‌ها در معماری بلوچستان فضایی شاداب ایجاد کرده و نقوش هندسی پیوستگی قوم بلوچ را در مواجهه با ناملایمات نمایان می‌سازند، به‌طوری‌که این عناصر جنبه‌های تزئینی و همچنین اساس بیان فرهنگی و اجتماعی آنان را تشکیل می‌دهند.
نتیجه‌گیری: علاقه و التزام قوم بلوچ به استفاده از نقوش هندسی ساده و رنگ‌های شاد در صنایع‌دستی و پوشاک محلی، همچنین در تزئینات داخلی و بیرونی مسکن بومی، هویت و منظر فرهنگی واحدی را در عین کثرت برای آن‌ها ایجاد کرده است. این امر نشان‌دهنده آن است که هنر و معماری بلوچستان با استفاده از این نقوش و رنگ‌های خاص، هویت فرهنگی قوم بلوچ را تبیین می‌کند.

کلیدواژه‌ها


- ابراهیم‌زاده، عیسی. (1388). بنیان‌های جغرافیایی جنوب شرق. انتشارات دانشگاه سیستان و بلوچستان.
- بلبلان، لیدا و حسن‌پور لمر، سعید. (1398). الگوهای هندسی و تناسبات طلایی زبان مشترک معماری و هنر روستای تاریخی ابیانه. نشریه اقلیم گرم و خشک، (9)، 45-68.
DOI: https://doi.org/20.1001.1.26453711.1398.7.9.3.2
- بورکهارت، تیتوس. (1381 ). هنر مقدس (ترجمه جلال ستاری) (چاپ سوم). نشر سروش.
- بیهقی، حسینعلی. (1365). هنر و فرهنگ بلوچ. فصلنامه هنر، (10)، 444 تا 471.
- ترشابی، کریم‌بخش. (1401). قابلیت‌های مسکن بومی استان سیستان و بلوچستان (تعمیم قابلیت‌های گونه‌بان خشتی مسکن بومی حاشیة رودخانه سرباز در مسکن امروز) (رسالة دکتری معماری). دانشکده معماری و شهرساز، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
- حجت، عیسی. (1384). هویت انسان ساز، انسان هویت پرداز( تأملی در رابطه هویت و معماری). نشریه هنرهای زیبا، (24)، 55-62.
- دادگر، فرزانه و قصری، محمد علی. (1402). تحلیل نمودهای تزیینی در روستاهای بلوچستان مرکزی و جست و جوی ارتباط آن با صنایع‌دستی این ناحیه (نمونه موردی روستای پتان). فصلنامه علمی مطالعات هنر اسلامی، (49)، 275- 296.
- ریکی، نسیمه و شمیلی، مهرنوش. (1400). بررسی معنای نهفته در نقوش سوزن دوزی‌های بلوچی، چهارمین کنفرانس بین‌المللی و پنجمین کنفرانس ملی عمران، معماری، هنر و طراحی شهری، تبریز، ایران.
- شکوهی بیدهندی، محمدصالح، طالبی بیدهندی، مریم و سریری، عاطفه. (1392). الگوی رنگ در معابد و مساجد هند. هنر و تمدن شرق، 1(2)، 18-25.
- شه‌بخش، عظیم. (1373). پژوهشی در تاریخ معاصر بلوچستان (ماجرای دادشاه) (چاپ اول ). انتشارات نوید شیرازه.
- شه‌بخش، سید محمد. (1384). نقوش تزیینی بلوچ. کتاب ماه هنر، (89 و 90)، 140 تا 146.
- شیرازی، فاطمه و نوروزی، نسترن. (1402). خوانش ترامتنی یکی از لباس‌های زنانه موجود در موزه پوشاک سلطنتی برگرفته از سوزن‌دوزی بلوچ. زن در فرهنگ و هنر، 15(3)، 451-469.
- عابد دوست، حسین و کاظم پور، زیبا. (1395). تحلیل ریشه‌ها و مفاهیم نقوش هندسی معماری دوره اس،ش:لامی در هنر کهن ایرانی. فصلنامه علمی- ترویجی نگارینه هنر اسلامی، 3(10)، 41-58.
- فریدون‌زاده، حسن، کشاورز، گلناز و یاری، فهیمه. (1398). زیبایی‌شناسی منظر فرهنگی شهر در مختصات جغرافیا و قومیت (نمونه موردی: قوم بلوچ). نشریه علمی- پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، ۴(2)، 67-78.
- قنبری، تابان، سلطانزاده، حسین، نصیر سلامی، محمدرضا. (1395). نشانه‌شناسی محتوا و زمینه‌های مؤثر بر دیوارنگاری و تزیینات دوره زندیه با تأکید بر درون‌مایه‌های هنر قومی. نشریه باغ نظر، 13(45)، 91-104.
- کسرائیان، نصراله و عرشی، زیبا. (1380 ). بلوچستان. انتشارات آگاه.
- کشاورز، گلنار، عزیز، مونا و منصوری، مهسا. (1399). نقوش هندسی در سوزن‌دوزی بلوچ. رجشمار، (1)، 123-135.
- کشاورز، گلنار و جوادی، شهره. (1395). نسبت نشان فرهنگی و سوزن دوزی بلوچ. فصلنامه هنر و تمدن شرق، 4(13)، 13-22.
- مبارکی، سیاوش و مبارکی، داریوش. ( 1395). بررسی و تحلیل رنگ و فرم در نقوش اصیل سوزن دوزی پرکار بلوچستان. نخستین همایش رودوزی های سنتی سیستان و بلوچستان. زاهدان، موزه منطقه‌ای جنوب شرق.
- محمودزهی، موسی. (1392). دانشنامه فرهنگ و تمدن سیستان و بلوچستان 6 (هنر بلوچستان) (چاپ اول). پیام اندیشه.
- مقبلی، آناهیتا و شیرعلی‌یان، فاطمه. (1395). نقش مایه های بکار رفته در هنر سیستان و بلوچستان(مطالعه موردی دست‌بافته ها، رودوزی‌ها و زیور آلات). مطالعات تطبیقی هنر، (۱۱)، 85-98.
- ملک‌زاده، حسنا. (1396). گونه‌شناسی مسکن اصیل روستایی نیمه جنوبی استان سیستان و بلوچستان. پایان‌نامة کارشناسی ارشد معماری. دانشکده معماری و شهرسازی یزد، دانشگاه یزد، یزد، ایران.
- موسوی حاجی، سید رسول، محمودی، سکینه خاتون و قاسمی، مرضیه. ( 1393 ). پوشاک ملی بلوچ‌ها و پیوستگی آن با هویت ملی. فصلنامه مطالعات ملی، 57(1)، 180-200.
- مهدوی‌نژاد، محمد جواد. (1393). سیر‌اندیشه‌های معماری. انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران.
- میرمقتدایی، مهتا. (1384). معیارهای شناخت و ارزیابی هویت کالبدی شهرها (نمونه موردی شهر تهران) (رسالة دکتری معماری). پردیس هنرهای زیبا، دانشکده شهرسازی، تهران، ایران.
- ناصری‌نیا، محمدرضا. (1388). شناخت تاریخی بلوچستان (دورة قاجار و قبل از آن). نشر عقیل.
- نظری، امیر، زکریایی کرمانی، ایمان و شفیعی سرارودی، مهرنوش. (1393). سفالگری در بلوچستان ایران (کلپورگان، کوهمیتک و هولنچکان). سیمای دانش.
- نورایی، فروغ. (1386). بررسی و طبقه‌بندی نقوش قالی بلوچ ایران. دومین سمینار ملی تحقیقات فرش دستباف (جلد ۲). مرکز ملی فرش.
- یعقوبی، حمیده. (1393). سوزن‌دوزی‌های پوشاک زنان بلوچ، نقش و رنگ. فصلنامه فرهنگ مردم ایران، (38 و 39)، 51-78.  DOI: https://doi.org/10.22034/bagh.2019.136223.3638
- هال، استیون، گومز، آلبرتو پرز و پالاسما، یوهانی. (1394). پرسش‌های ادراک پدیدارشناسی (ترجمه علی اکبری، محمد امین شریفیان). نقش پرهام.
- Caller, J. (2001). The Pursuit of signs. Routledge.
- Johnny, J. (2017). Notes on interdisciplinary perspectives of local colour identity. Journal of the International Colour Association, 19, 4-14.
- Rapoport, A. (1980). Using Culture in Housing Design, University of Wisconsin. Milwaukee.
- Masson, Ch (1844). Narrative of various journeys in Balochistan, Afghanistan, the Panjab, & Kalât, during a residence in those countries: to which is added an account of the insurrection at Kalat, and a memoir on Eastern Baluchistan. Richard Bentley.