خوانشی بر آرایه‌های گچ‌بری خانۀ حسین خداداد (موزۀ زمان تهران)؛ یادگاری از عهد پهلوی دوم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه صنایع‌دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

2 دانشجوی کارشناسی‌ارشد، گروه صنایع‌دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

چکیده

مقدمه: گچ‌بری در ایران اگرچه سابقه‌ای بس دراز دارد و آثار درخوری از آن به‌جای مانده، اما در ادوار قاجار و پهلوی در طرح و تکنیک مسیر متفاوتی را پیمود. در عین حال که گرایش‌های غربی را تجربه کرد، دل در گرو طرح و نقش‌های ایران‌باستان داشت. گچ‌بری‌های خانۀ حسین خداداد (موزۀ زمان) در همین زمره است. سرایی سرشار از آرایه‌های گچ‌بری که از تأثیرات متنوعی حکایت دارد. . هدف از این پژوهش مطالعه ساختار بصری، گونه‌شناسی نقوش و تکنیک‌های گچ‌بری و همچنین بررسی چگونگی تداوم نقوش گچ‌بری تاریخ معماری ایران در آرایه‌های گچ‌بری بنای مذکور است. بنابراین به دنبال پاسخی برای این پرسش‌هاست: ویژگی‌های بصری و گونه‌شناسی نقوش و تکنیک‌های گچ‌بری خانه حسین خداداد چگونه قابل دسته‌بندی است؟ عوامل اثرگذار بر شکل‌گیری مجموعه نقوش گچ‌بری بنای مذکور در ادوار قاجار و پهلوی چیست؟
روش پژوهش: پژوهش حاضر از نظر هدف توسعه‌ای، از منظر ماهیت توصیفی-تحلیلی و با رویکرد کیفی است. گردآوری داده‌ها بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و بویژه تحقیقات میدانی صورت گرفته است. برای دستیابی به اهداف پژوهش پس از بررسی و تحلیل آرایه‌های گچ‌بری خانه مذکور به تطبیق نتایج به دست آمده با انواع نقوش و تکنیک‌های گچ‌بری ادوار تاریخ معماری ایران پرداخته شده است.
یافته‌ها: یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که نقوش به‌کاررفته در سطوح گچ‌بری خانۀ حسین خداداد در چهار دسته نقوش گیاهی، هندسی، حیوانی و انسانی قابل ‌دسته‌بندی هستند. اجرای نقوش گچ‌بری بنا به‌وسیلۀ هفت تکنیک اجرایی ازجمله: برهشته، نیم‌برجسته، گچ‌بری روی آینۀ تخت، تلفیق گچ‌بری با شیشه، کشته‌بری، تنگ‌بری و کپ‌بری انجام شده است. ساختار طراحی و ترکیب‌بندی کلی نقوش نیز با پیروی از الگوی تکرار و تقارن صورت گرفته است. پیشینۀ تعدادی از نقوش ازجمله برگ کنگر، پالمت، گل نیلوفر، خوشۀ انگور و نقوش هندسی همچون قاب‌های مربع و مستطیل، زنجیرۀ خمپا و رشته‌های مرواریدی به نقشمایه‌های ایران باستان برمی‌گردد و بخشی دیگر همچون نقوش اسلیمی و ختایی ظریف و کم‌برجسته، انواع گل‌ها و برگ‌های درهم‌تنیده در سطوح وسیع و نیز آرایه‌های گچ‌بری اتاق اصفهانی‌ها برگرفته از نقوش ادوار اسلامی به‌ویژه دورۀ صفویه هستند. همچنین بهره‌گیری از نقشمایه‌های فرنگی، طراحی طبیعت‌گرایانۀ نقوش گیاهی، اجرای نقوش به‌شیوۀ برجسته و واقع‌گرا و نیز کاربست تکنیک‌هایی همچون گچ‌بری روی آینه‌های تخت، لندنی‌سازی و گلویی‌سازی در بنا‌ متأثر از جریانات فرنگی‌سازی ادوار قاجار و پهلوی بوده است.
نتیجه‌گیری: در مجموع می‌توان گفت آرایه‌های گچ‌بری خانه حسین خداداد تحت‌تاثیر سه عامل اساسی حفظ هویت ملی ایرانی، هویت ایرانی اسلامی و جریانات فرنگی‌سازی ادوار قاجار و پهلوی شکل گرفته است. این بنا در کنار معماری چشم‌نواز خود مجموعه‌ای غنی و بدیع از آرایه‌های گچ‌بری ادوار مختلف تاریخ هنر معماری ایران را پیش چشم بینندۀ امروزی زنده نگاه‌ داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- احمدی، حسین و شکفته، عاطفه. (1390). تزیینات گچ‌بری در معماری قرون اولیۀ اسلامی ایران (قرن اول تا پنجم ه.ق). فصلنامۀ ادبیات و هنر دینی، (4)، 125-150.
- اشرفی، علیرضا. (1395). فرنگی‌سازی در معماری ایرانی (تأثیر جوامع مختلف بر معماری ایران از آغاز تا معاصر). اصفهان: گفتمان اندیشۀ معاصر.
- اصلانی، حسام. (1393). آرایه‌های گچی در معماری دورۀ اسلامی اصفهان. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر، ارتباطات.
- امیری، محدثه سادات، فنایی، زهرا، خداکرمی، جمال و مسعود، محمد. (1400). بررسی و تحلیل تاریخی نقش سیاست حکومت قاجار بر تأثیرپذیری تزیینات معماری از غرب با تأکید بر نقوش. فصلنامۀ علمی جامعه‌شناسی ایران، 4(4)، 546-568. Doi: https://doi.org/10.30510/psi.2022.286593.1728
- انصاری، جمال. (1366). گچ‌بری دوران ساسانی و تأثیر آن در هنرهای اسلامی. فصلنامۀ هنر، (13)، 318-373.
- بانی‌مسعود، امیر. (1388). معماری معاصر ایران (در تکاپوی سنت و مدرنیته). تهران: هنرمعماری قرن.
- پوپ، آرتوراپهام. (1370). معماری ایران (ترجمۀ غلام‌حسین صدری‌افشار). تهران: فرهنگسرا.
- پوپ، آرتوراپهام. (1389). شاهکارهای هنر ایران (ترجمۀ پرویز ناتل‌خانلری). تهران: علمی و فرهنگی.
- پیرنیا، محمدکریم. (1390). آشنایی با معماری اسلامی ایران (تدوین غلام‌حسین معماریان). تهران: سروش دانش.
- خزایی، محمد. (1385). بازتاب مؤلفه‌های ایرانی در روند شکل‌گیری فرهنگ ‌و هنر اسلامی ایران در قرون 5-3 هجری. مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، (44-45)، 17-31.
- داوری اردکانی، رضا. (1375). سکولاریسم و فرهنگ. نشریه‌نامۀ فرهنگ، (21)، 12-37.
- دیماند، موریس اسون. (1365). تاریخ راهنمای صنایع ایران (ترجمۀ عبدالله فریار). تهران: علمی و فرهنگی.
- زمرشیدی، حسین. (1392). هنرهای تزیینی و پدیده‌های شگرف گچ‌بری در معماری ایران. مجلۀ مطالعات شهر ایرانی‌اسلامی،(17)، 19-33.
- سلطان‌زاده، حسین. (1372). فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
- شاپوریان، فریبا. (1396). بررسی پایداری نقوش گچ‌بری سنتی در آثار معماری دورۀ قاجار (نمونه موردی بنای باغ فردوس تهران). نشریۀ معماری و شهرسازی پایدار،(2)، 85-96.
- شکفته، عاطفه و صالحی‌کاخکی، احمد. (1393). شیوه‌های اجرایی و سیر تحولات تزیینات گچی معماری ایران در قرون هفتم تا نهم هجری. نگره،(30)، 63-81.
- شیخی، علیرضا و آشوری، محمدتقی. (1393). تداوم نقشمایه‌های ساسانی در تحلیل سه اثر گچ‌بری دورۀ سلجوقی (مطالعه موردی: محراب‌های رباط‌شرف و مسجد گنبدسنگان). دو فصلنامۀ علمی- پژوهشی دانشگاه هنر،(13)، 61-80.
- صالحی‌کاخکی، احمد و اصلانی، حسام. (1390). معرفی دوازده‌گونه از آرایه‌های گچی در تزیینات معماری دوران اسلامی ایران براساس شگردهای فنی و جزییات اجرایی. مطالعات باستان‌شناسی، ۳(1)، 89-106.
- صائبی‌مقدم، سعیده و موسوی‌زادگان، مسیح. (1398). موزه تماشاگه زمان، https:// cgie.org.ir/fa/article/238152، access date(2023/4/25).
- ظهوریان، تکتم. (1389). بررسی گچ‌بری‌های ایران از دورۀ صفویه تا پایان قاجار (پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد نقاشی). دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدۀ هنر و معماری، تهران، ایران.
- فریه، ر.دبلیو. (1374). هنرهای ایران (ترجمۀ پرویز مرزبان). تهران: فرزان‌روز.
- کیانی، محمدیوسف. (1376). تزیینات وابسته به معماری؛ دوره اسلامی. تهران: میراث فرهنگی.
- کیانی، مصطفی. (1386). معماری دوره پهلوی اول. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
- مطیفی‌فرد، مرتضی. (1391). گچ‌بری احیای هنرهای ازیادرفته. اصفهان: نقش مانا.
- مکی‌نژاد، مهدی. (1387). تاریخ هنر ایران در دورۀ اسلامی: تزیینات معماری. تهران: سمت.
- مهدوی‌نژاد، محمدجواد و منصوری‌مجومرد، پریناز. (1394). ورود جریان‌های نوگرا به معماری معاصر ایران. فصلنامۀ مطالعات شهر ایرانی‌اسلامی،(21)، 19-30.
نعمتی‌بابای‌لو، علی و علیپور، نیلوفر. (1401). مطالعه طرح و نقوش ارسی‌های خانه‌های قاجاری تبریز در بستر تحولات معماری (نمونه موردی: خانه‌های سلماسی، قدکی، مشروطه، حیدرزاده و امیرنظام). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 12(34)، 331-360. Doi: https://doi.org/10.22084/nb.2021.19056.1939
 
منابع به زبان انگلیسی 
- Ahmadi, H. & Shekofteh, A. (2011). Stucco decorations in the architecture of early Islamic centuries of Iran (1st to 5th century A.H.). Quarterly Journal of Religious Literature and Art, (4), 125-150. [In Pesian]
- Amiri, M. S., Fanaie, Z., Khodakarmi, J., & Massoud, M. (2021). Historical analysis of the role of Qajar government policy on the influence of architectural decorations from the west with emphasis on motifs. Seasonal Journal of Political Sociology, 4(4), 546-568. Doi: https://doi.org/10.30510/psi.2022.286593.1728[In Pesian]
- Ansari, J. (1987). Stucco art of the Sassanid era and its influence on Islamic arts. Quarterly Journal of Art, (13), 318-373. [In Pesian]
- Ashrafi, A. R. (2016). Foreignization in Iranian architecture (the influence of different societies on Iranian architecture from the beginning to the present day). Isfahan: Gofteman Andishe Moaser. [In Pesian]
- Aslani, H. (2014). Stucco decorations in Isfahan Islamic period architecture. Tehran: Research Center for Culture, Art, and Communications. [In Pesian]
- Bani Massoud, A. (2009). Contemporary architecture of Iran (in the pursuit of tradition and modernity). Tehran: Honar-e Memari-e Qarn. [In Pesian]
- Davari Ardakani, R. (1996). Secularism and culture. Nameh Farhang, (21), 12-37. [In Pesian]
- Dimand, M. S. (1986). ‎A Handbool of Muhammadan art (A. Faryar, Trans.). Tehran: Elmi Farhangi. [In Pesian]
- Ferrier, R. W. (1995). Arts of Persia (P. Marzban, Trans.). Tehran: Foruzan Rooz Publication and Research. [In Pesian]
- Khazaie, M. (2006). The reflection of Iranian components in the formation process of Islamic culture and art of Iran in the 3rd-5th centuries A.H. Journal of the Faculty of Literature and Humanities of Isfahan University, (44-45), 17-31. [In Pesian]
- Kiani, M. (2007). Architecture of the first Pahlavi period. Tehran: Institute for Iranian Contemporary Historical Studies. [In Pesian]
- Kiani, M. Y. (1997). Architectural decorations; Islamic era. Tehran: Cultural Heritage. [In Pesian]
- Mahdavinejad, M. J. & Mansouri Majomerd, P. (2015). Modernism movement and contemporary architecture of Iran. Journal of Studies on Iranian - Islamic City, 6(21), 19-30. [In Pesian]
- Makinejad, M. (2008). Pesian art history in islamic period: Architectural decorations Tehran: SAMT. [In Pesian]
- Motififard, M. (2012). Stucco, the revival of lost arts. Isfahan: Naqsh Mana. [In Pesian]
- Nemati Babaylou, A. & Alipour, N. (2022). Study of design and motives in the Orosies of Tabriz Qajar houses in the context of architectural developments (Case study: Salmasi, Qadaki, Mashrouteh, Heydarzadeh, and Amirnezam Houses). Pazhohesh-ha-ye Bastanshenasi Iran, 12(34), 331-360. Doi: https://doi.org/10.22084/nb.2021.19056.1939. [In Pesian]
- Pirnia, M. K. (2011). Getting to know the Islamic architecture of Iran (Gh. H. Memarian, Ed.). Tehran: Soroush Danesh. [In Pesian]
- Pope, A. P. (1991). Persian architecture (Gh. H. Sadri Afshar, Trans.). Tehran: Farhangsara. [In Pesian]
- Pope, A. P. (2010). Masterpieces of Persian art (P. Natel-Khanlari, Trans.). Tehran: Scientific and Cultural. [In Pesian]
- Saebi Moghadam, S. & Mousavizadegan, M. (2019). Tamashaghe Zaman Museum, https://cgie.org.ir/fa/article/238152, access date(2023/4/25). [In Pesian]
- Salehi Kakhki, A. & Aslani, H. (2011). Presentation of 12 kinds of stucco works used in the architectural decoration of the Islamic period in Iran based on technical properties. Archaeological Studies, 3(1), 89-106. [In Pesian]
- Shapourian, F. (2017). A study of the significance of traditional plaster design in the architecture of Qajar dynasty era (case study: Bagh-e-Ferdows building in Tehran). Journal of Sustainable Architecture and Urban Design, 5(2), 85-96. [In Pesian]
- Sheikhi, A. R. & Ashuri, M. T. (2014). Continuity of the Sasanid Motifs in the Analysis of three stucco works of Seljuk era (Case study: Altars of Robat-e Sharaf and mosque of Gonbad-e Sangan). Biquarterly journal of Art University, 7(13), 61-80. [In Pesian]
- Shekofteh, A. & Salehi Kakhki, A. (2014). Techniques and Changes of Stucco Decorations in Iranian Architecture from 7th to 9thCentury Hijry Qamari. Negreh, 9(30), 63-81. [In Pesian]
- Sultanzadeh, H. (1993). Entry spaces in traditional Iranian architecture. Tehran: Deputy of Social and Cultural Affairs of Tehran Municipality. [In Pesian]
- Zamrashidi, H. (2013). Decorative arts and amazing stucco phenomena in Iranian architecture. Journal of Studies on Iranian-Islamic City, 5(17), 19-33. [In Pesian]
- Zohurian, T. (2010). Investigation of Iranian stucco designs from the Safavid period to the end of the Qajar period (master's thesis in painting). Tarbiat Modares University, Faculty of Art and Architecture, Tehran, Iran. [In Pesian]