Investigating and Analyzing Decorative Designs of «Non-Observational Astronomical Instruments» of the Safavid Period

Document Type : Original Article

Authors

1 M A. Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, Shahrekord University, Shahrekord, Iran.

2 Associate Professor of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, Shahrekord University, Shahrekord, Iran.

Abstract

Introduction: Astronomical instruments were made in different eras to observe the condition of stars, to identify the time, and to predict the future. They were produced for observatories in large dimensions and for scientists in small and portable sizes. Following the development of Islam and the need to know the religious times and determine the direction of Qibla, the production of non-observational instruments such as Qiblanama (Qibla compass), compass, and sundials flourished with the cooperation of astronomers and metalworking artists. Since most of the studies conducted in this field have been focused on observational instruments, especially astrolabes, the present study considered designs of «non-observational instruments» of the Safavid period. The purpose of this research is to examine the form, type, material, especially motifs, and decorative techniques of non-observational instruments of the Safavid period (due to the remarkable progress of astronomy and related instruments in this period).
Research Method: The current research is descriptive-analytical and comparative. The data collection was conducted through library sources and field surveys in museums inside or on the sites of museums outside Iran. In the current research, 35 instruments from the mentioned period have been examined.
Results: The data of the research indicates that the non-observational astronomical instruments are primarily in four types of celestial spheres, Qiblanama (Qibla compass), compass, and sundials, and they are mainly made of brass. In the Safavid period, along with the shapes of constellations and inscriptions, plant motifs, prayers, and Persian poems in Naskh or Nastaliq were used for decoration. Also, the decorative techniques used in the instruments of this period, in addition to carving, were stone loading, silver inlay, gold inlay, and latticework.
Conclusion: Most of the non-observational instruments made in the Safavid period had a personal function and were mainly used to find the way and recognize the direction of the Qibla and to identify the religious times, and were also used as gifts. It seems that the reason for the construction and production of these objects in the Safavid period was the significant expansion of commercial and political relations, the increase in travel, and the prosperity of communication with Europeans, and these relations influenced the presence of Roman script on some of these items.

Keywords

Main Subjects

Article Title [Persian]

بررسی و تحلیل آرایه‌های تزئینی «ابزارهای نجومی غیررصدی» دورۀ صفوی

Authors [Persian]

  • افسانه بویری 1
  • میترا شاطری 2
1 کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران.
2 دانشیار باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران.
Abstract [Persian]

مقدمه: ابزارهای نجومی در ادوار مختلف برای رصد احوال کواکب و ستارگان، جهت اطلاع از زمان و پیش‌بینی آینده ساخته می‌شدند. آن‌ها برای رصدخانه‌ها در ابعاد بزرگ و برای دانشمندان در ابعاد کوچک و قابل ‌حمل تولید می‌شدند. با پیشرفت دین اسلام و نیاز به آگاهی از اوقات شرعی و تعیین جهت قبله، ساخت ابزارآلات غیررصدی همچون قبله‌نما، قطب‌نما و ساعت‌های آفتابی با همکاری میان دانشمندان ستاره‌شناس و هنرمندان فلزکار رونق یافت. از آنجایی که تاکنون عمدۀ پژوهش‌های انجام ‌شده در این حوزه، بر ابزارآلات رصدی و به‌صورت ویژه اسطرلاب متمرکز بوده ‌است، در پژوهش حاضر، مطالعۀ آرایه‌های «ابزارآلات غیررصدی» دورۀ صفویه مدنظر قرارگرفت. بررسی فرم، نوع، جنس، به‌ویژه نقوش و فنون تزئینی ابزارآلات غیررصدی دورۀ صفویه (به‌علت پیشرفت قابل‌ ملاحظۀ علم نجوم و به‌تبع آن ابزارهای وابسته به آن در این دوره‌) هدف پژوهش حاضر است.
روش پژوهش: پژوهش حاضر از منظر روش، توصیفی- تحلیلی و تطبیقی بوده و داده‌های مورد استفاده از طریق منابع کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی در موزه‌های داخل و یا سایت موزه‌های خارج از ایران جمع‌آوری شده ‌است. در پژوهش حاضر، 35 ابزار از دورۀ یاد شده مورد بررسی قرار گرفته است.
یافته‌ها: داده‌های پژوهش حاکی از آن است که ابزارآلات نجومی غیررصدی بیشتر در چهار نوع کره‌های فلکی، قبله‌نما، قطب‌نما و ساعت‌های آفتابی بوده و عمدتاً از جنس برنج ساخته‌ شده‌اند. در دورۀ صفوی درکنار اشکال صور فلکی و کتیبه‌ها، از نقوش گیاهی، ادعیه و اشعار فارسی به خط نسخ و نستعلیق برای تزئین استفاده‌ شده است. همچنین فنون تزئینی به‌کار رفته در ابزارآلات این دوره، علاوه‌بر حکاکی، مرصع‌کاری، نقره‌کوبی، طلاکوبی و مشبک‌کاری بوده است.
نتیجه‌گیری: عمده ابزارهای غیررصدی ساخته ‌شده دوره صفوی، کارکرد شخصی داشته و بیشتر جهت راه‌یابی و تشخیص جهت قبله و اطلاع از اوقات شرعی به کار می‌رفته‌اند و به‌عنوان پیش‌کشی نیز کاربرد داشته‌‍اند. به نظر می‌رسد دلیل ساخت و تولید این اشیا در دورۀ صفوی، گسترش قابل‌ ملاحظۀ روابط تجاری، سیاسی و ازدیاد سفرها و رونق ارتباطات با اروپائیان بود و وجود خط رومی بر روی برخی از این اقلام متأثر از این روابط بوده است.

Keywords [Persian]

  • ابزارآلات غیررصدی
  • آرایه‌های تزئینی
  • کره ‌فلکی
  • قطب‌نما
  • قبله‌نما
  • ساعت آفتابی

References

- احسانی، محمدتقی. (1368). هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- احسانی، محمدتقی. (1390). هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- اسفندیاری مهنی، زهرا. (1397). جایگاه منجمان در دورۀ صفویه. مجلۀ مطالعات ایرانی، (34)، 26-1.  Doi: 10.22103/JIS.2018.9107.1647
- افروغ، محمد و نوروزی­طلب، علیرضا. (1391). تحلیل و بررسی مفاهیم نجومی به­عنوان شکل و صور تزئینی آثار فلزی دوره سلجوقی: مطالعه موردی آبریز برنجی، فصلنامه نگره، 7(21)، 84-69.
- افروغ، محمد. (1393). اسطرلاب (معرفی اسطرلاب های استاد عبدالحسین عبدالائمه). مطالعات ایرانی، 13(25)، 45-25. DOI: 10.22103/JIS.2014.947
- اقبال آشتیانی، عباس. (1387). تاریخ مغول. تهران: نشر نگاه.
- آرام، احمد. (1366). علم در اسلام. تهران: سروش.
- باقری، محمد. (1393). فهرست ساعت‌های آفتابی ایران. میراث علمی اسلام، (1)، 72-49.
- بوات، لوسین. (1384). تاریخ مغول «تیموریان» (ترجمۀ محمود بهفروزی). تهران: آزادمهر.
- بویل، جان اندرو. (1380). تاریخ ایران (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان) (ترجمۀحسن انوشه) (جلد 5). تهران: امیرکبیر.
- بیانی، شیرین. (1379). مغولان و حکومت ایلخانی در ایران. تهران: سمت.
- بیرونی، ابوریحان. (1388). التفیم لأوائل صناعه التنجیم (به کوشش جلال‌الدین همایی). تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
- تاورنیه، ژان‌باتیست. (1389). سفرنامۀ تاورنیه (ترجمۀ حمید ارباب‌شیرانی). تهران: نیلوفر.
- جعفری، عباس. (1376). فرهنگ بزرگ گیتاشناسی (اصطلاحات جغرافیایی). تهران: انتشارات گیتاشناسی.
- حبیبی قایینی بایگی، مریم. (۱۳۸۸الف). گنجینۀ نجوم آستان قدس رضوی. سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 1(3)، 30-1.
- حبیبی قایینی بیگی، مریم. (۱۳۸۸ب). زمان‌سنجی و ساعت با نگاهی به موزۀ ساعت آستان قدس رضوی. سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 1(4)، 28-1.
- حسن‌زاده آملی، حسن. (1372). قطب‌نما و قبله‌نما (در فرق قطب جغرافیایی و قطب مغناطیسی زمین و معرفت سمت قبله از قطب‌نما و تمیز قطب‌نما از قبله‌نما، وقف. میراث جاودان، 2(2). 97-86.
- خلیلی، ناصر. (1387). مجموعه هنر اسلامی (ابزارآلات علمی). تهران: امیرکبیر.
- دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
- رجاء، علی اصغر. (1392). تغییر قبله، دانشنامه حج و حرمین شریفین (جلد 5). تهران: نشر مشعر.
- روح‌فر، زهره. (1375). اسطرلاب، کره‌ فلکی و شاخ حجامت (معرفی چند ابزار نفیس از موزۀ ملی)، وقف میراث جاویدان، 5(15 و 16)، 86-84.
- سپهری، جعفر. (1387). پیشرفت‌های حیرت‌انگیز: اختراعات و ابتکارات ایرانیان در پهنۀ دریانوردی و نجوم. کتاب ماه علوم و فنون، 104(16)، 93-92.
- سعیدنیا، احمد. (1387). راز سنگ ساعت مسجد امام (شاه عباسی) اصفهان. نشریۀ هنرهای زیبا، (۳۵)، 14-5.
- شاردن، ژان. (1338). سیاحت‌نامۀ شاردن (ترجمۀ محمد عباسی) (جلد 2 و 5). تهران: مؤسسۀ مطالعاتی امیرکبیر.
- شامی، نظام‌الدین. (1363). ظفرنامه (تصحیح محمداحمد پناهی). تهران: بامداد.
- غزنی، سرفراز. (1356). اسطرلاب یا شمارشگر نجومی. تهران: وزارت علوم و آموزش عالی.
ـ فریر، رانلد. (۱۳۹۳). تجارت در دورۀ صفویان (ترجمۀ یعقوب آژند). تهران: جامی.
- فقیه عبدالهی، حسن. (1374). بررسی رساله شرح آلات رصد غیاث­الدین جمشید کاشانی، تحقیقات اسلامی، (1 و 2)، 318_277.
- کلاه‌کج، منصور و اسفندیاری قرابی، نادیا. (1400). بازشناخت دیوارنگاره‌های لایه‌چینی کاخ‌های صفوی اصفهان و بازآفرینی آن برای کاربردهای جدیدتر. پیکره، ۱۰(23). 74-60.
- کندی، ای اس. (1379). تاریخ ایران (دوره تیموریان)، پژوهش دانشگاه کمبریج(ترجمۀ یعقوب آژند) (جلد 6). تهران: جامی
- کینگ، دیوید آنتوان. (1375). علم در خدمت دین: اسلام (ترجمۀ توفیق حیدرزاده). فرهنگ، 1376(20 و 21)، 225- 197.
- گیاهی یزدی، حمیدرضا. (1388). تاریخ نجوم در ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- مشکوریان، محمدتقی. (1395). بررسی و تحلیل مؤلفه‌های نظام زمان‌شناختی جامعه ایران صفوی (رسالۀ دکتری تاریخ). دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
- مظفری، سید محمد. (1388). رصدخانه‌های جهان اسلام. کتاب ماه علوم و فنون، (113)، 71-60.
- نبئی، ابوالفضل. (1365). آشنایی با نفیس­ترین اسطرلاب جهان. مشکوة، (12 و 13)، 173-158.
- ورجاوند، پرویز. (1384). کاوش رصدخانه مراغه و نگاهی به پیشینه دانش ستاره‌شناسی در ایران. تهران: امیرکبیر.
- هوخندایک، یان پ. (1391). اسرار قبله‌نماهای اصفهان (ترجمه صمد فرخ‌نهاد). میراث اسلام و ایران، 1(1)، 35-21.
- King, D, & Saliba, G. G. (1972). The Abd Al Imma Astrolab Eforgeres. Journal for the History of Astronomy. 2(3), 188-198.
- Ohashi. Y. (2008). Introduction of Persian Astronomy in to india. Tarikh e Elm Iranian Journal for the History of Science. 1(6), 49-74.
 
 
- Afrough, M. & Norozi Talab, A. R. (2012). Survey and analyzing astronomical concepts as the shape and decorative images in metal works of the Seljuk period: A case study of Abriz Berenji. Negreh Journal, 7(21), 69-84. [In Pesian]
- Afrough, M. (2014). Astrolabe (Introducing the astrolabes of Master Abd al-Hossein Abd al-Aima). Journal of Iranian Studies, 13(25), 25-45. DOI: 10.22103/JIS.2014.947 [In Pesian]
- Aram, A. (1987). Science in Islam. Tehran: Soroush. [In Pesian]
- Bagheri, M. (2014). List of sundials of Iran. Islamic Scientific Heritage, (1), 49-72. [In Pesian]
- Bayani, Sh. (2000). The Mongols and Ilkhanid Rule in Iran. Teharn: SAMT. [In Pesian]
- Biruni, A. (2009). التفیم لأوائل صناعه التنجیم (Interpretation of the pioneers of the astrology industry) (by Jalaluddin Homaei). Tehran: Publications of the Association of National Artifacts. [In Pesian]
- Bouvat, L. (2005). History of the Mongol «Timorids» (M. Behfrouzi, Trans.). Tehran: Azadmehr. [In Pesian]
- Boyle, J. A. (2001). History of Iran (from the arrival of the Seljuks to the collapse of the Ilkhanid government) (H. Anousheh, Trans.) (Volume 5). Tehran: Amir Kabir. [In Pesian]
- Chardin, J. (1959). Chardin's travelogue (M. Abbasi, Trans.) (Vols 2 & 5). Tehran: Amir Kabir Study Institute. [In Pesian]
- Dehkhoda, A. A. (1998). Loghat  nameh. Tehran: University of Tehran. [In Pesian]
- Ehsani, M. T. (1989). Seven thousand years of metalwork art in Iran. Tehran: Scientific and Cultural Publications. [In Pesian]
- Ehsani, M. T. (2011). Seven thousand years of metalwork art in Iran. Tehran: Scientific and Cultural Publications. [In Pesian]
- Esfandiari Mohani, Z. (2018). Analysis of astronomers' position in society and the rule of the Safavid era. Journal of Iranian Studies, (34), 1-26. Doi: 10.22103/JIS.2018.9107.1647[In Pesian]
 
 
- Faqih Abdulahi, H. (1995). Review of Ghiyathuddin Jamshid Kashani's treatise describing observation instruments. Islamic Research, (1 & 2), 277-318. [In Pesian]
- Ghazni, S. (1977). Astrolabe or astronomical counter. Tehran: Ministry of Science and Higher Education. [In Pesian]
- Giahi Yazdi, H. R. (2009). History of astronomy in Iran. Tehran: Cultural Research Office. [In Pesian]
- Habibi Qaeini Beygi, M. (2009a). Astronomy treasure of Astan Quds Razavi. Organization of Libraries, Museums, and Document Center of Astan Quds Razavi, 1(3), 1-30. [In Pesian]
- Habibi Qaeini Beygi, M. (2009b). Horology and clock with a look at the Astan Quds Razavi clock museum. Organization of Libraries, Museums, and Document Center of Astan Quds Razavi, 1(4), 1-28. [In Pesian]
- Hasanzadeh Amoli, H. (1993). Compass and Qiblanama (on the difference between the geographic pole and the magnetic pole of the Earth and the knowledge of the direction of the Qibla from the compass and distinguishing the compass from the Qiblanama. Waqf, Eternal Legacy, 2(2), 86-97. [In Pesian]
- Hogendijk, J. P. (2012). The secrets of Isfahan's Qibla compasses (S. Farrukhnahad, Trans.). The Heritage of Islam and Iran, 1(1), 21-35. [In Pesian]
- Iqbal Ashtiani, A. (2008). Mongol history. Tehran: Negha Publishing House. [In Pesian]
- Jafari, A. (1997). Encyclopedia of geography (Geographical Terminology). Tehran: Gitashenasi Publications. [In Pesian]
- Kennedy, E.S. (2000). History of Iran (Timurid Period), Cambridge University Research (Y. Ajand, Trans.) (Vol 6). Tehran: Jami. [In Pesian]
- Khalili, N. (2008). Collection of Islamic art (Scientific instruments). Tehran: Amir Kabir. [In Pesian]
- King, D. & Saliba, G. G. (1972). The Abd al-Aima Astrolab Eforgeres. Journal for the History of Astronomy, 2(3), 188-198.
- King, D. A. (1996). Science in the service of religion: Islam (T. Heydarzadeh, Trans.). Farhang, (20 & 21), 197-225. [In Pesian]
- Kolahkaj, M. & Esfandiari Qorabi, N. (2021). Recognizing the layering wall decorations of Safavid palaces in Isfahan and its regeneration for newer usages. Paykareh, (23), 74-60. [In Pesian]
- Mashkourian, M. T. (2016). Investigation and analysis of the components of the chronological system of the Iranian Safavid society (Doctoral Dissertation in History). Faculty of Literature and Humanities, Isfahan University, Isfahan, Iran. [In Pesian]
- Mozaffari, S. M. (2009). Observatories of the Islamic world. Monthly Book of Science and Technology, (113), 71-60. [In Pesian]
- Nabaei, A. (1986). Identifying the most exquisite astrolabe in the world. Mishkat, (12 & 13), 158-173. [In Pesian]
- Ohashi. Y. (2008). Introduction of Persian astronomy in India. Tarikh e Elm Iranian. Journal for the History of Science, 1(6), 49-74.
- Raja, A. A. (2013). Change of Qibla, Encyclopedia of Hajj and the two holy shrines (Vol 5). Tehran: Mashaar Publishing House. [In Pesian]
- Roohfar, Z. (1996). Astrolabe, celestial sphere, and cupping horn (Shakh Hejamat) (introduction of some exquisite instruments from the National Museum). Waqf, Eternal Legacy, 5(15 & 16), 86-84. [In Pesian]
- Saeidnia, A. (2008). The secret of the clock stone of the Imam Mosque (Shah Abbasi) in Isfahan. Journal of Fine Arts, (35), 5-14. [In Pesian]
- Sepehri, J. (2008). Amazing developments: Inventions and initiatives of Iranians in the field of navigation and astronomy. Monthly Book of Science and Technology, 104(16), 92-93. [In Pesian]
- Shami, N. (1984). Zafarnameh (M. A. Panahi, Edit.). Tehran: Bamdad. [In Pesian]
- Tavernier, J. B. (2010). Tavernier's travelogue (H. Arbab Shirani, Trans.). Tehran: Niloufar. [In Pesian]
- Varjavand, P. (2005). Exploration of Maragheh observatory and a look at the background of astronomy science in Iran. Tehran: Amir Kabir. [In Pesian]
Paykareh
Volume 12, Issue 34
December 2023
Pages 56-75

Files

History

  • Receive Date: 13 May 2023
  • Revise Date: 29 November 2023
  • Accept Date: 03 December 2023

Share

How to cite

Statistics